Uništavanje materijalne osnove Jevreja u BiH u II Svjetskom ratu

Uništavanje materijalne osnove Jevreja u Bosni i Hercegovini počelo je još tokom aprilskog rata, a ulaskom Bosne i Hercegovine u sastav Nezavisne dr;ave Hrvatske ovi tzv. neorganizovani oblici ratne pljačke dobivaju, u okvirima nove državne tvorevine, i organizovan i sistematičan oblik, kao jedna od važnih komponenti terora nad jevrejskim stanovništvom. Ovi oblici direktne, stihijne pljačke usmjerene u "slobodnom" zahvatanju svih vrsta materijalnih dobara, uspostavom Nezavisne Države Hrvatske poprimaju legalne, institucionalne oblike, čime se samo mijenja forma, a suština ostaje ista i može se označiti samo najobičnijom pljačkom. Ovakvim presvlačenjem ustaše su pljačku proglasile sastavnim dijelom svoje privredne politike, pa se njihova država javlja i kao subjekt takvih odnosa i osnovni nosilac takvog kursa. A činjenica da se na taj način pljačka provodila u korist države i da je dignuta na nivo državne vrline, širom je otvorila vrata kako individualnoj pljački, tako je predstavljala i poziv na opštu pljačku pripadnika ustaškog pokreta, oružanih snaga NDH, svih nosilaca ustaške politike i ostalog društvenog ološa. To je imalo za posljedicu da je proces prisvajanja jevrejske imovine dobio dvostruki kolosijek, "zakonit" i "nezakonit", u kome je razlika bila tek formalne prirode, jer u suštini bilo je svejedno u čije ime i korist se prisvajanje vrši, u korist "države" ili pojedinca, kao osobna korist. Sve te vrste, nijanse i varijante predstavljale su običnu otimačinu jevrejskog imetka i poseban oblik represije nad jevrejskim življem. Odnos ustaške države prema jevrejskom stanovništvu i njegovoj imovini proizilazilo je iz samog karaktera ove kvinsliške tvorevine, čiji je model nacionalsocijalizma samo razrada fašističke ideologije prilagođene uslovima u NDH. Izgrađujući svoje političke, društvene i privredne modele, ustaški ideolozi nisu se ozbiljnije bavili konceptima izgradnje društvenih i privrednih odnosa, već su se, preuzimajući fašistička načela, više okretali prema praktičnim pitanjima. U realizaciji koncepta o ustaškoj državi, tj. njenom društveno političkom i privrednom sistemu, pitanje rasne politike predstavljalo se kao temeljno u praksi ustaškog režima, pa se po svojim oblicima i metodama, od samog početka, u NDH izgrađivalo u pravi sistem. U tom sistemu jedna od važnih komponenti terora nad jevrejskim i srpskim stanovništvom bila je uništavanje njihove materijalne podloge i slamanje ekonomskih pozicija u cilju "podizanja hrvatske nacionalne privrede". U tom smislu je i Pavelićeva izjava od 5.V 1941. godine, da će se "židovsko pitanje radikalno riješiti prema rasnim i gospodarskim gledištima". Naime, radilo se o vrlo jasnoj propagandi, kao i provođenju tendencije biološkog uništavanja jevrejskog naroda u ime zaštite "čiste hrvatske nacije", paralelno sa uništavanjem i oduzimanjem materijalne osnove prvih u ime prosperiteta drugih, odnosno "podizanja hrvatske nacionalne privrede". Rezultat je predstavljao koliziju prakse i proklamovanog cilja, jer je ustaštvo, uprkos suprotnim proklamacijama, predstavljalo poziv na opštu pljačku, te okupljajući na toj osnovi oko sebe svakoliki društveni ološ i destruktivne snage društva, u čiju korist se ta pljačka i vršila.

U vremenu od aprila do juna 1941. godine u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj doneseno je niz zakona, propisa, mjera itd. koje su spadale u kategoriju odredaba kojima se provodila politička i rasna diskriminacija i genocid, u skladu sa politikom ustaške vlade čija srž proizilazi i iz Artukovičeve izjave od 22.IV 1941 .godine, da će vlada NDH "uskoro riješiti židovsko pitanje na isti način kao što ga je riješila njemačka vlada". Iza temeljnog zakona "Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti (Narodne novine, 30.IV 1941) kojim se Jevreji stavljaju van zakona i ostaju bez ma kakve zakonske zaštite, slijedile su i druge slične odredbe, prvenstveno uperene protiv ekonomskih pozicija Jevreja.U odredbama kojima je bio cilj da ozakone praksu oduzimanja jevrejske imovine, a istovremeno da stvore što šire mogućnosti i varijante, kao i izlike tog prisvajanja spada i "Odredba o redovitom poslovanju i sprečavanju sabotaže u privrednim poduzećima",uperena na kažnjavanje Jevreja kao glavnih krivaca za "sabotaže". Zatim, uslijedila je "Zakonska odredba o sačuvanju hrvatske narodne imovine", prema kojoj se svi pravni poslovi između Jevreja međusobno kao i Jevreja i trećih osoba, sklopljenih unatrag dva mjeseca smatraju "ništetnim". "Zakonskom odredbom o podržavljenju imetka Zidova i židovskih poduzeća", kao i osnivanjem, krajem aprila 1941. g., Ureda za obnovu privrede, koji je od tada jedini imao pravo postavljanja povjerenika i trgovanja prisvojenom imovinom, u osnovi je završen niz ovih "zakonskih" mjera, koje su kao i njima slične postale u praksi pojam različitih zloupotreba i pljačke. Sve ove mjere, koje su na taj način izgradile svojevrstan organizacioni i institucionalni sistem terora, donošene su pod parolom i da je nužna posljedica preuzimanja vlasti i "preuzimanje privrede u hrvatske ruke". Sva ova zakonodavna aktivnost, koja je važila za cijelu teritoriju NDH, bila je i podstrek da i lokalni ustaški organi u Bosni i Hercegovini, naročito oni u Sarajevu donose još niz diskriminacionih mjera i naredaba uperenih protiv Jevreja. Iz mase tih raznih proglasa, naredbi itd., jasno izbija zajednička osobenost, a to je težnja da zadržavajući Jevreje na okupu u gradu, svakodnevno ih šikanirajući, najprije ih opljačkaju, a zatim upute u logore smrti. 

Pored toga antisemitska propaganda, huškačkog karaktera, tendenciozno je širila glasine u cilju poticanja apetita i aspiracije da su svi Jevreji, a posebno oni u Sarajevu, gdje je živio najveći dio jevrejske populacije u Bosni i Hercegovini, uglavnom bogataši, zelenaši koji kriju svoje blago, trgovci, bankari, rentijeri. Međutim, jevrejsko stanovništvo Sarajeva kao i ostalih mjesta i gradova u Bosni i Hercegovini koja su naseljavali, bilo je klasno i socijalno izdiferencirano, pri čemu su dvije trećine jevrejske populacije u Sarajevu sačinjavale onaj sloj društva koji živi isključivo od svoje zarade i velikim dijelom jedva sastavlja kraj s krajem. To potvrđuje i materijalno stanje Jevrejske sefardske opštine u Sarajevu, kakvim gaje zatekao, od ustaških vlasti postavljeni povjerenik Srećko Bujaš, u maju 1941. g. Na veliko iznenađenje, Bujaš je otkrio dugovanja same opštine, kao i podatak da je skoro svaki šesti član opštine bio do aprilskog rata upućen na pomoć i potporu, bilo kod same vjerske opštine, bilo kod jevrejskih društava.

Tu većinu jevrejskog stanovništva dakako više pogađaju zakoni, mjere i naredbe koje im oduzimaju pravo na rad, kao i na stečene penzije, nego da je bilo samo oduzimanje imovine, naročito nekretnina, koju su i inače slabije imali, ili je nisu ni imali. Mjere i akcije ustaških vlasti u uništavanju materijalne osnove jevrejskog stanovništva, prema tome, nisu se svodile samo na oduzimanje njihove pokretne i nepokretne imovine, nego i na ključno pitanje oduzimanja prava na rad i zaradu, te na taj način uskraćivanje bilo kakve mogućnosti na zadovoljavanju najelementarnijih egzistencijalnih potreba Jevreja. Sve su te mjere ustaškog aparata bile usmjerene dvostrukim kolosjekom ka istom cilju, s jedne strane preuzimanje jevrejske imovine, a sa druge biološkom uništenju Jevreja i prije no dospiju u sabirne logore, oduzimajući im pravo na zaradu za goli život, uz oduzimanje prava slobodnog kretanja itd., tj. onemogućavanje stvaranja uslova za prosto preživljavanje.

Još od Pavelićeve zakonske odredbe od 21. IV - 1941. g. počinje otpuštanje sa posla Jevreja, državnih službenika. Ova mjera pogađa i jedan dio jevrejskih radnika koji su bili zaposleni u Željezničkoj radioni u Sarajevu, Vojnotehničkom zavodu i drugim većim i manjim državnim i poludržavnim preduzećima. Zakonskom odredbom o zaštiti narodne i arijevske kulture hrvatskog naroda (Službeni list povjereništva za B i H NDH, 1 l.VI - 1941. g.) Jevrejima je bilo zabranjeno svako učestvovanje u radu u organizacijama i ustanovama društvenog, omladinskog, sportskog i kulturnog života, a posebno u književnosti, novinarstvu, likovnoj i muzičkoj umjetnosti, urbanizmu, pozorištu i filmu. Izuzetak je pravljen samo kod jako potrebnih a, deficitarnih stručnih zanimanja, kao što su bili medicinski stručnjaci, ljekari. Jevrejima je, uz oduzimanje prava na rad, ograničavana i sloboda kretanja da bi se, držeći na okupu, lakše kontrolisali i pljačkali, a istovremeno im se onemogućilo bjekstvo i traženje bilo kakvih boljih uslova za preživljavanje, kao npr. u talijanskoj okupacionoj zoni. Prema naredbi redarstvenog ravnateljstva u Sarajevu od 14. V - 1941. g., Jevrejima je zabranjen izlazak van grada bez prijave i odobrenja tog ravnateljstva, ograničeno im je kretanje i u samome gradu, niko ih nije smio primiti na noćenje ili dulji boravak, niti su smjeli promjeniti mjesto stanovanja bez odobrenja.

Već od 19. IV - 1941. g. donošenjem Zakona o povjerenicima u jevrejskim radnjama počeo se uoblicavati ram dirigovanog privrednog sistema, koji je preko povjerenika kao dijela organizacionog mehanizma trebao ostvariti i proces podržavljenja jevrejske imovine, odnosno njene transformacije u državnu imovinu. Ali, pošto su ustaški vrhovi identificirali svoje i državne interese, a najčešće i ostale instance ustaškog aparata, ovdje se jasno uočava razlika regulativne osnove i stvarnog stanja u pogledu preduzimanja jevrejske imovine u državne ruke.

Parola o prijekoj potrebi "arizacije i ponarađivanja industrijskih preduzeća, kako bi se na tak način iz hrvatskog prirada odstranili nenarodni i nearijevski elementi", bila je samo kamuflaža mnogobrojnih mahinacija i špekulantskih akcija pojedinaca i grupa u prisvajanju jevrejske imovine. Raspoloživi podaci najviše terete povjerenike u privrednim preduzećima, radnjama, zanatskim radionicama, itd., ali je očito da su oni bili samo transmisija preko koje su pojedinci i ustanove ustaškog aparata dolazili do jevrejske imovine i materijalnih dobara uopšte. A dobivanje povjereničke funkcije, koja bi se kao javna realno odmah pretvarala u privatnu, otvaralo je širom vrata bogaćenju za mnoge lakome i bezkrupulozne, koji su kao hijene dočekali da žive na dobru van zakona stavljenih svojih sugrađana, i koji bi inače tavorili na granici poslovne egzistencije.

U Sarajevu je uoči II svjetskog rata bilo oko 400 jevrejskih trgovačkih radnji i oko 300 zanatskih, kao i nekoliko većih industrijskih preduzeća (Tvornica čarapa "Ključ", sa 300 radnika, Tvornica trikotaže "Šik", sa 120 radnika, Trikotaža Bencion Gaon sa 100 radnika) te dvije jevrejske banke. Na temelju iste odredbe o postavljanju povjerenika ove jevrejske radnje i tvrtke morale su biti i označene kao "Judisches Geschaft - Jevrejska radnja". A, u mnogim drugim pojavili su se natpisi "Arijevska radnja - židovske mušterije nepoželjne". Do okupacije sve te trgovačke radnje bile su relativno dobro snadbjevene i u njima su zatečene, za tadašnje prilike, velike zalihe raznovrsne robe. Nakon što su ustaški povjerenici preuzeli radnje zalihe roba su se vrlo brzo smanjivale. Sva vrijednija roba iz radnji nestajala je preko noći, police su se vidno praznile, a roba je prodavana po švercu, na crnoj berzi, po višestrukim cijenama. I pošto bi na takav način ove trgovačke i zanatske radnje bile opljačkane kasnije bi se otkupljivale za bagatelne iznose, po nekim proračunima prosječno za osminu njihove vrijednosti. Da su pljčkaške tendencije davale glavni ton pokazuje, među ostalim, i činjenica da su se ambicije pojedinaca pretežno zadovoljavale prisvajanjem pokretnog imetka i manjih preduzeća, naročito njihovih zaliha roba, sirovina, sredstava za proizvodnju itd., bez ikakve težnje za njihovim daljim razvijanjem. To je imalo za posljedicu da gradovi, a naročito Sarajevo ostaju bez važnih proizvodnih sredstava i snaga. Trgovina je uništena, skrivanje zaliha roba i namirnica dovode do nestašice roba, ilegalnih transakcija, trajnijeg skrivanja namirnica, naročito prehrambenih i tekstilnih, šverca, crne berze, divljanja cijena itd. Isto se događalo i sa modernim zanatima, koje su, do tada, uglavnom vodili Jevreji. Iskorištavanje kapaciteta pokazuje da neke tvornice rade samo toliko da ne budu zatvorene, kao i tvornica "Ključ", koja je tavorila sa jedva 15% kapaciteta.

Posebno značajno mjesto u pljačkaškim aspiracijama i akcijama zauzimale su vrijednosti kao što su biblioteke,stare knjige, arhivi, umjetnička djela, kako pojedinih Jevreja, tako i njihovih organizacija, kao npr. Jevrejske sefardske opštine u Sarajevu. U to su spadale i dragocijenosti u nakitu i plemenitim metalima, čija je procjena štete nemoguća, s obzirom da su tajno čuvane u pojedinim kućama i darivane u raznim prigodama.

Najveću korist od ove legalizovane pljačke izvukli su upravo oni koji su najviše progonili Jevreje. Tako je Josip Zubić, šef policije u Sarajevu, postao najprije povjerenik, a zatim i vlasnik najveće gvožđarske radnje u Sarajevu, čiji je vlasnik bio Abraham Majer Altarac. Zamjenik ustaškog povjereništva za BiH Drago Jilek, zajedno sa Josipom Pervanom dobiva veliku trikotažu Benciona Gaona, itd.

Pored ovoga, Nijemci i ustaše nastojali su da na isti način dođu i do besplatne radne snage, pa su naredili da se Jevreji svaki dan odvode na prisilni rad, izlažući ih uglavnom teškim i ponižavajućim poslovima.

Stalno sumnjajući da je dio jevrejskog navodnog bogatstva ostao skriven od njihovih očiju ustaške vlasti su raspisivale razne kazne i globe, sa i bez ikakvog značajnjieg povoda, da bi i na taj način prikupile neku paru. Tako je ustaški povjerenik Jilek izdao 3.VI 1941. godine naredbu o kažnjavanju Jevreja sa jedan milion dinara globe, kaznu za navodno nenošenje propisane žute trake, kao oznake njihove rasne pripadnosti.

Opšta pljačka jevrejske imovine poprimila je takve razmjere daje to tražilo intervenciju same ustaške države, ali ona nije mogla zaustaviti praksu
 koju je sama inaugurirala. Nešto podataka o tome izneseno je i na jalovim sjednicama Hrvatskog državnog sabora, i samog zabrinutog pljačkom jevrejske imovine, ali ne iz razloga same pljačke, nego što malo ili ništa od tog oduzetog bogatstva prelazi u korist "države". Međutim, čak i članovi tijela Hrvatskog državnog sabora, koji su o tome raspravljali bili su istovremeno umiješani u razne mahinacije i transakcije opljačkanom jevrejskom imovinom. Ali, bilo je bitno zadržati privid i formu, pa se samo iz jednog izvještaja, Valentina Cesárea iz Bugojna vidi da je nestalo oko dvadeset osam kilograma vrijednog nakita, koji je navodno predat Glavnom ustaškom stanu, pa mu se poslije gubi svaki trag. Ademaga Mešić je takođe, iznio podatak da je samo u Sarajevu "posve nestalo" nakita vrijedna pet milijardi kuna. Na osnovu takvih i sličnih indicija pokrenuta je u saborskim tijelima inicijativa za donošenje zakona "o zabrani otuđivanja židovskog imetka", ali tek 30. IX 1942. godine donijeta je Zakonska odredba o podržavljenju židovske imovine. Razloge tome treba tražiti u otporu ustaških vrhova, koji su prodajom jevrejskih privrednih preduzeća i ostale imovine nastojali namaknuti sredstva ustaškom državnom aparatu i osigurati daljnu privatizaciju jevrejske imovine. Spomenuta zakonska odredba predviđa da sva jevrejska imovina već od 10.IV 1941. g. postaje vlasništvo države NDH. Međutim, ustaški privredni državni organi mogli su samo konstatovati daje jevrejska, kao i oduzeta srpska imovina već sva opljačkana, a u jednoj okružnici od 10.X 1942. g. ističe se daje u pitanju jevrejskog imetka "nastao temeljit preokret u toliko, što više nema židovske imovine uopće". Iako prema interpretaciji pomenute zakonske odredbe sva jevrejska imovina je državna imovina i ko čini nezakonit postupak prema njoj čini ga i protiv NDH, čitava akcija se svela na prazne apele da se dotična imovina vrati, što govori i o karakteru same ove države, te pokazuje i pravo lice ustaštva.

Nakon pljačke jevrejske imovine, u Nezavisne Države Hrvatske, a time i u Bosni i Hercegovini pojavila se razgranata trgovina ovom imovinom, koja se vodila sve do kraja rata, prelazeći iz ruke u ruku. Tu činjenicu nije moglo izbjeći Ministarstvo državne riznice, koje je preuzelo poslove Državnog ravnateljstva za ponovu, jedinog zaduženog za postavljanje povjerenika i trgovanje prisvojenom imovinom. Konstatujući nakon samo godinu dana da nemaju šta podržavati jer jevrejske imovine više nema, ustaška država je pokazala da više ne može zaustaviti pljačkaški pohod, koji je najvećim djelom sama organizirala. Utoliko je više pridonosila vlastitoj kompromitaciji i političkoj likvidaciji.

Premda nema potpunijih podataka o opsegu opljačkane i "podržavljene" imovine Jevreja na području NDH, a time i Bosne i Hercegovine, ipak oni globalni kojima raspolažemo, mogu poslužiti kao važni pokazatelji. Prema proračunu Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, vrijednost opljačkane jevrejske imovine iznosila je ukupno više od 25 milijardi dinara po paritetu iz 1939. g.

LITERATURA

Aprílskirat, knj. 1 i 2, Beograd 1969, 1987.
Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercego vine, knj. 1 i 2, Sarajevo 1968.
Antonić Zdravko, Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941, Beograd 1973.
Butić Jelić Fikreta, Ustaše i NDH 1941 - 1945, Zagreb 1977.
Colić Mladen, Takozvana NDH 1941, Beograd 1973.
Čulinović Ferdo, Okupatorska podjela Jugoslavije, Beograd 1970.
Kalvokarezi Piter i Vint Gaj, Totalni rat, Beograd 1987.
Krizman Bogdan, Pa velić između Hitlera i Musolinija, Zagreb 1987.
Lukač Dušan, Treći Rajh i zemlje jugoistočne Evrope, knj. III, Beograd 1987.
Vražalić Ešref, Okupacioni sistemi u Jugoslaviji u svjetlu međunarodnog prava, Sarajevo 1987.
Živković Nikola, Ratna šteta koju je Njemačka učinila Jugoslaviji u II svetskom ratu, Beograd 1975.
Brčić Rafael, Okupacioni sistemi u Bosni i Hercegovini 1941, Vojno-istorijski glasnik, br. 1, Beograd 1970, str. 19-89.
Butić Fikreta - Jelić Ivan, Prilozi za proučavanje historije NDH u razdoblju 1942. do 1943. g, Putevi revolucije, br. 1-2, Zagreb 1963, str. 339-357.
Konjević Mile, Prilog proučavanju organizacije i stanja privrede u NDH 1941-1942, Istorija XX veka, XIV. XV, Beograd 1982, str. 215-279.
Madžar Bozo, Ljudske i materijalne žrtve Sarajeva u toku IIsvjetskog rata, Sarajevo u revoluciji, tom IV, Sarajevo 1981, str. 649-671.
Živković Nikola, Iskorištavanje i uništavanje stanovništva i nacionalnog bogatstva Bosne i Hercegovine 1941-1945. g., (Rukopis)
 
Seka BRKLJAČA 
DESTRUCTION OF THE MATERIAL BASIS OF THE JEWS OF BOSNIA AND HERCEGOVINA IN WORLD WAR II

The destruction of the material basis of Jews in Bosnia and Hercegovina started already during the April war, by incorporating Bosnia and Hercegovina into the Independent State Croatia (ICS). Those, so called unorganized, forms of the war roberry got, within the new state, both organized and systematical form, as one of important components of terror onto the Jewish population. The attitude of the ustashi state towards the Jewish inhabitants and their properties was a result of the very character of that Quisling product, whose model of national socialism was only an elaboration of the Fašist ideology adapted to the conditions of ICS. Within that model one of important components of terror on the Jewish population was the destruction of their material basis and breaking their economic position with the aim of "organizing of the new Croatian national economy". So, in the course of already rushing practice, during the period of April - June 1941, a series of laws were regulations and measures announced, whose aim was to legalize the practice of taking away the Jewish properties, depriving them of the right of work, limitating their moving, forcing them to do the unpaid labour etc. Out of the mass of those "legal sanctions" a common characteristics is shown, and that is the practice of keeping the Jews assembled, harassing them every day, then robbing them and finally sending them to the camps of death. The Ustashi movement was in that way an invitation to a general robbery and on that basis they gathered all kind of social rabble and the destructive elements of the society, so it is quite under- standable why the robbery of the Jewish property got a legal sanction of the state. A priceless wealth was about, which was robbed either in the name of the state and its organs, or by obstinacy of Ustashas or under their protection. The object of robbery were firms, and generally taken all the properties of the Jewish community, as well the whole private property of Jews. Only a year later the state economical agency stated that they could not support those properties because they did not exist any more. It was shown that way that the Ustasha's state could not stop the robbers' campaign which mostly they had organized themselves.

Mr. Seka Brkljača
UNIŠTAVANJE MATERIJALNE OSNOVE JEVREJA BOSNE I HERCEGOVINE U II SVJETSKOM RATU 
(DESTRUCTION OF THE MATERIAL BASIS OF THE JEWS OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN WORLD WAR II) 
Sefarad 92 str. 201-212
 

---