Konačno rješenje Jevrejskog pitanja u BiH u II Svjetskom ratu

Do agresije na Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine, antisemitizam i rasizam, kao bitna odrednica nacionalsocijalizma i fašizma proširio se i izvan Njemačke, uhvatio korjena u mnogim zemljama Evrope i odnio velike materijalne pa i ljudske žrtve. Antijevrejski ispadi "ulice" bili su uvježbani, a diskriminatorski i teroristički nastupi okupacionih vlasti sistematizovani i u zakonsku regulativu uobličeni. Masovnog ubijanja, medjutim još nije bilo. U novookupiranoj zemlji moglo se jedino od toga početi.Fašistička agresija zatekla je u Bosni i Hercegovini oko 12.000 Jevreja. Ogromnu većinu činili su - ovdje još u XVI vijeku nastanjeni - sefardi i manje od 2000 - doseljenih poslije 1878. godine - bili su aškenazi. ' Sarajevska aglomeracija od oko 9000 duša bila je najbrojnija ne samo u Bosni i Hercegovini, nego i u čitavoj državi. Na neki način uz to je predstavljala i svjetski centar sefardske tradicije. Jedva 2000 ostalih Jevreja živjelo je Banja Luci, Bihaću, Bijeljini, Brčkom, Derventi, Doboju, Mostaru, Sanskom Mostu, Rogatici, Travniku, Tuzli, Višegredu, Vlasenici, Zavidovićima, Zenici, Zvorniku i Žepču gdje su imali organizovane opštine. Ni većina ostalih četrdesetak mjesta Bosne i Hercegovine nije bilo bez neke jevrejske porodice. 

Posljednji talas jevrejskih useljenika zbio se neposredno pred fašističku agresiju na Kraljvinu Jugoslaviju. Bili su to opet bjegunci. Ovog puta iz nacističkim terorom već zahvaćenih zemalja, iz Njemačke, Austrije, Čehoslovačke i Poljske.2

Kraljevina Jugoslavija nije bila neka demokratska zemlja, ali su Jevreji i u njoj poslije 1918. godine zadržali do tada stečena gradjenska prava. U drugoj polovini tridesetih godina zemlju je zahvatila fašizacija, pa su se uskoro pojavili prvi protivjevrejski zakoni.' To je pored nastupajuće opasnosti od okupacije zemlje ili njenog uključivanja u Trojni pakt i uz od ranije prisutnu agitaciju Cionističkog pokreta, u emigracijupovuklo i dio Jevreja, pa i onih iz Bosne i Hercegovine.4 Pored toga privredna stagnacija od 1918 -1941 godine navela je znatan broj Jevreja iz Bosne i Hercegovine da se presele u perspektivnije gradove u Jugoslaviji (Beograd, Zagreb, Ljubljana) ili van zemlje. Antisemitizam nacističkog režima, njegova protivjerska politika, opšteevropski jevrejski egzodus i posebno genocid nad njima bili su predmet mnogih knjiga i naučnih rasprava. Neke od njih bile su najavljene i za ovaj naučni skup, pa ovdje konstatujemo da je rješavanje jevrejskog pitanja pod okupacijom i na ovim prostorima samo dio i nastavak te opšte politike, odnosno realizacije genocida, kojim je u čitavoj okupiranoj Evropi trebalo konačno riješiti jevrejsko pitanje (Judenfrageendlosung).

U aprilskoj agresiji, u invazionom periodu Bosnu i Hercegovinu su, sem pet-šest perifernih srezova, posjele ili prokrstarile u cjelini njemačke trupe. Tom prilikom kao i u drugim krajevima odredi policije i službe bezbjednosti prema Knjizi potjernica RSHA i ovdje su pohapsili izvjestan broj Jevreja izbjeglih iz Njemačke i ranije okupiranih evreopskih zemalja, a u Sarajevu i još nekim mjestima uz pomoć mjesnih folksdojčera, ustaša i gradskog ološa organizovani su i napadi na jevrejske radnje i ustanove.

Premda je Hitlerovim Generalnim planom od 3. aprila i Predhodnim smjenicama za podjelu Jugoslavije od 12. aprila 1941. godine njeno političko uobličenje u cjelini bilo prepušteno Italiji, na bečkoj konferenciji ministara spoljnih poslova Osovine 21. i 22. aprila Bosna i Hercegovina je po predhodnom Musolinijevom pristanku uključena u tzv. Nezavisnu Državu Htvatsku, s tim da se kasnije crnogorska granica pomjeri na zapad, ali i medjusobno podijeljena.

Bečkom linijom kojom su u osnovi razgraničene interesne sfere osvinskih sila u jugoistočnoj Evropi, u okvir njemačkog okupacionog područja uključene su, rudnim bogatstvom i sirovinama bogatije i sa razvijenim industrijskim kapacitetima, tri petine bosanskohercegovačke teritorije.6 Bio je to gušće naseljeni dio zemlje sa većim industrijskim i trgovačkim centrima u kome su u svojih šesnaest opština živjeli bezmalo svi bosanski Jevreji.

Tek stoje slomljen otpor vojske Kraljevine Jugoslavije iz Dalmacije, a onda iz Crne Gore na bosanskohercegovačku teritorije nastupile su i talijanske trupe. One su od 16. do 23. aprila posjele periferne srezove jugozapadne Bosne i Hercegovine bez Prozora i Konjica.7 Do 9. maja preuzele su i ostatak dodijeljenog im okupacionog područja.*

Iako i sama antisemitska, talijanska okupaciona politika bila je prema Jevrejima u odnosu na njemačku znatno blaža, pa već u ovom periodu imamo izraženu pojavu prebjegavanja Jevreja sa njemačkog okupacionog područja na talijansko. Među prvima učinile su to jevrejske izbjeglice iz Njemačke i predhodno okupiranih zemalja, koje u prvom naletu nije uspjela da otkrije njemačka služba bezbjednosti. Predpostaviti je da je samo njih moglo biti više stotina,4 a prihvatile su ih jevrejske zajednice na Sušaku, u Splitu, Dubrovniku i Boki.

Talijansko okupaciono područje u Bosni i Hercegovini je tako obuhvatilo 27 srezova sa površinom od 22.112 km2 i 1,026.420 stanovnika. Na njemu su se nalazile samo tri jevrejske općine: Bihać, Sanski Most i Mostar, sa oko 300 članova.

Uz to je u Trbinju i Bileći živjelo pet-šest porodica, koje su pripadale Dubrovačkoj jevrejskoj općini. l0 Dvije trećine svih bilo je nastanjeno u Mostaru. Oni su bili i ekonomski najjači i povezani sa narodnooslobodilačkim pokretom predstavljali su značajan tranzitni punkt za Jevreje koji su iz Sarajeva, ali i drugih krajeva već od aprila bježali prema jadranskom moru i pod okrilje talijanskih okupacionih vlasti. Najveći broj iz Bosne i Hercegovine izbjeglih Jevreja sklanjao se u Split, Dubrovnik i Boku kotorsku. Jednom dijelu odatle je uspijevalo da se probije i do Italije.

Talijanske okupacione vlasti su to donekle tolerisale, ali su sprečavale njihovo dalje kretanje u unutrašnjost Italije. U julu su za izbjegle Jevreje iz Njemačke u Gacku osnovali koncetracioni logor u kome je bukvalno bez ikakvih sredstava bilo smješteno 117 osoba, zabranili su i svaki prelazak preko novouspostavljene granice između NDH i Italije, pa su se novi bjegunci koncentrisali u demilitarizovanoj zoni, gdje nisu bili pošteđeni od mjera ustaške vlade, šikaniranja, hapšenja, oduzimanja radnji i slično. Tako se do septembra 1941. godine broj izbjeglih Jevreja u Dubrovniku popeo na 1600, od čega 800 iz Bosne ''

Potkraj godine ponovo je u okviru opšte akcije deportacije u NDH pojačan njemački pritisak na talijanske okupacione vlasti za izručenje izbjeglih Jevreja radi otpremanja u koncentracione logore Jasenovac i Stara Gradiška. Time bi, međutim, bio uvrijeđen talijanski međunarodni prestiž. Da bi to izbjegle talijanske okupacione vlasti su iz Hercegovine povukle sve Jevreje, pa i koncentracioni logor u Gacku i u Kuparima kod Dubrovnika formirale novi u kome su pored izbjeglih njemačkih Jevreja smjestili i oko 800 Jevreja izbjeglih iz Bosne, a onda logor na ostrvu Lopud u kome su smješteni Jevreji iz Mostara i iz drugih krajeva Hercegovine, dok je većina bosanskih Jevreja koji su u prvim mjesecima okupacije dospjeli na "anektirani" dio talijanskog okupacionog područja tada - među njih 400 -preseljena u "unutrašnjost" splitske provincije - na Korčulu.

U toku 1942. godine još oko 300 uglavnom bosanskih Jevreja probilo se raznim kanalima na talijansko okupaciono područje , ali je odluka sa jezera Van Ze početkom 1942. godine inicirala dugotrajan višekalni pritisak na sve njemačke saveznike, satelite i kolaboracioniste, pa to nije mimoišlo ni Italiju.

Prema posljednjem popisu stanovništva u Kraljevini Jugoslaviji od 31. marta 1931. godine u Bosni i Hercegovini je živjelo 11.248 Jevreja. S obzirom na nizak prirodni priraštaj i odsustvo useljavanja, statističke procjene su saglasne da je agresiju na Jugoslaviju u Bosni i Hercesovini dočekalo oko 12.000 Jevreja. Na drugoj, nešto višoj neverifikovanoj cifri zasnivaju se i neke više procjene gubitaka ovdašnjih Jevreja u II svjetskom ratu. Detaljnija verifikacija 1966. godine znatno je bliža statističkoj procjeni, ali za naša razmatranja pomjeranje cifara u tom okviru i nisu bitna. Zločin je monstrouzno tamna strana čovjekovog bitisanje i njegove istorije, i nevolja je u tome što se iz istorijskih pouka rjetko izvlače adekvatni zaključci.

Na talijanskom okupacionom području u Bosni i Hercegovini je živjelo svega oko 300, najviše četri stotine Jevreja, pa ostaje da je na njemačkom okupacionom području zatečeno gotovo svih 12.000 Jevreja, od tog 10.000 odnosno 10.500 u Sarajevu. Na talijansko okupaciono područje iz Bosne u toku 1941. godine sklonilo se najmanje 800 Jevreja, i u toku 1942. godine još oko 300 prema Dubrovniku, te 110 višegradskih Jevreja u Sandžak i Crnu Goru, ne računajući one koji su se sklonili na njegov Italiji anektirani dio u (Splitu i Boku) odnosno dalje u Italiju i Albaniju, što znači daje u mjestima prebivališta na ovom području hapšenju i deportacijama bilo izloženo približno 10.000 Jevreja.

Dok su udare na Jevreje u aprilu 1941. godine - izvršene prvih desetak dana (13. do 24) po ulasku njemačkih trupa - neposredno organizovali organi njemačke okupacione uprave, poslije uključenja Bosne i Hercegovine 0 Nezavisnu Državu Hrvatsku na tome se sve više angažuju njene kolaboracionističke vlasti, posebno policija, oružnici i ustaše, te neke namjenske ustanove iz Zagreba i Banjaluke. Inicijativa i planiranje mjera i njihovog obima ostale su pak u rukama njemačke službe bezbjednosti a rukovođenje realizacijom u rukama njemačke tajne državne policije - Ge-stapo-a dok su za hapšenja, privođenja i stražarska praćenja transporta obezbjeđenja sabirališta, uglavnom angažovani policajci, žandarmi, vustaše a kad ih nije bilo dovoljno i jedinice Vermahta.

U povodu ovog velikog jevrejskog jubileja već je više puta rečeno da su Muslimani Bosne i Hercegovine ne samo prihvatili Jevreje u svojoj sredini, da su im srazmjerno uslovima omogućili gotovo 500 godina nesmetanog privrednog i kulturnog razvoja, ali da su i uvijek ustali u odbranu njihovog opstanka i individualiteta, kada su oni bili ugroženi. Tako su postupili i 1941. godine ne samo svojim rezolucijama, nego i drugim mjerama, protestima i postupcima. Oni su kao narod pružili ustaškom i okupacionom režimu otpor ustajući u odlučnu zaštitu Srba, Jevreja i Cigana koji su u Bosni i Hercegovini bili došli prvi pod udar rasističkih genocidnih postupaka. l7

Na žalost, sami su danas ponovo došli u sličnu situaciju jer im je zaprijetilo isto takvo, uništenje i to od strane dijela Srba koje su prije 50 godina, tako nesebično i samopožrtvovano u granicama datih mogućnosti pokušali zaštititi. Broj ubijenih, premaprocjenama, već je dostigao ukupnu cifru jevrejskih žrtava svih južnoslovenskih zemalja koje su došle pod udar fašizma. IX

Jugozapadni djelovi Bosne i Hercegovine pripali su talijanskom okupacionom području. Kako su i ovo bili ekonomsko slabo razvijeni krajevi u njima se zateklo svega nekoliko jevrejskih općina, od kojih su samo Mostar i Travnik imali preko dvije stotine članova, pa se i ovdje ukupan broj može zaokružiti na hiljadu. Jevreji ovog dijela okupacionog područja Italije prvi su došli pod udar antisemitskih mjera. Dogodilo se to već u maju i junu 1941. godine, čim su talijanske okupacione vlasti predale civilnu vlast u ruke ustaša. To je bio razlog da su se Jevreji iz napuštenih talijanskih garnizona ovog područja koncentrisali u nekoliko preostalih, prije svega u Dubrovniku i Mostaru gdje su imali kakvu takvu zaštitu u njima stacioniranih okupacionih trupa i izvjesnu materijalnu pomoć lokalnih jevrejskih općina. Jedan dio je uspio i da se prebaci na "anektirane" dijelove Dalmacije i Boke, uglavnom u Sušak, Split i Hercegovini, a neki i u Albaniju, odnosno Italiju.

Premda nije bio "anektiran" Dubrovnik je sa jakim talijanskim garnizonom u ovom početnom periodu bio, takođe, stjecište jevrejskih izbjeglica (oko 700) ne samo iz ostalih dijelova talijanskog okupacionog, nego - i to većim dijelom - sa njemačkog okupacionog područja u Bosni. Među njima je bio i izvjestan broj emigranata, tako da je već sredinom 1941. godine na talijanskom okupacionom području u Jugoslaviji broj Jevreja bio više nego udvostručen, stoje materijalno opteretilo talijansku okupacionu upravu, a i međusobne odnose dvije fašističke sile produbljenim razlikama u postupku prema Jevrejima.19

Napad na Sovjetski savez i usmjeravanje napora njemačke propagande na ujednačavanje progona Jevreja u čitavoj Evropi isticanjem njihove veze sa marksizmom i komunizmom, dovelo je do toga da je fašistička Italija od ljeta 1941. godine znatno pooštrila antijevrejske mjere na svojim okupacionim područjima, a i u Italiji. U tom okviru prvo su pohapšeni i smješteni u nekoliko koncentracionih logora Jevreji emigranti iz ranije okupiranih evropskih zemalja. Tako je za njih već u julu 1941 .godine obrazovano nekoliko koncentracionih logora, među njima i onaj u Gacku2() gdje je u početku bilo 117 Jevreja izbjeglih iz Njemačke, a vjerovatno se bar po jedan još nalazio u Hrvatskom primorju (Kraljevica ili Pag), odnosno na anektiranom dijelu (Korčula). U svaki od njih dospjeli su i neki Jevreji iz BiH.

Od ostalih protivjevrejskih mjera valja pomenuti prije svega sprječavanje daljeg priliva jevrejskih izbjeglica, koji su bježali ispred pojačanog terora na njemačkom okupacionom području, a onda i tolerisanje ustaških progona Jevreja koji su se bili zadržali u demilitarizovanoj zoni.

Septembra mjeseca 1941. godine u okviru sukoba sa ustaškim vlastima oko razgraničenja i kompetencija talijanske okupacione uprave na teritoriji NDH došlo je do izvjesnog oblažavanja antijevrejskih mjera u demilitarizovanoj zoni, stoje izazvalo novi talas Jevrejskih izbjeglica u ovom pravcu. 22 Tako se broj Jevreja u Dubrovniku do kraja godine popeo na 1600 a većina ih je bila iz Bosne i Hercegovine.23 Kako su u istom periodu Jevreji na njemačkom okupacionom području već bili pohapšeni priliv u 1942. godini se cjeni na svega tri stotine. Ovdje nisu uračunati Jevreji Višegrada (njih oko 110) koji su se krajem godine iselili u Sandžak. U nedostatku drugih podataka, tako je teško procjeniti koliko se Jevreja uopšte našlo na talijanskom okupacionom području. Pomenuta publikacija Saveza jevrejskih društava Jugoslavije broj prebjeglica zaokružuje na četri i po hiljade (2.000 u prvoj, 2.000 u drugoj okupacionoj zoni NDH, te ostatak na Kosovu i u Crnoj Gori), dok podatci Odbora Jevreja iz Jugoslavije u Palestini govore da se uoči kapitulacije Italije tamo nalazilo 8.000 Jevreja interniranih iz Jugoslavije. 24 Iz tog je proizašlo da je u ovom drugom talasu moglo biti bar hiljadu prebjega, kao i to da su "neprovjereni" podaci Odbora Jevreja u Palestini bili vrlo blizu stvarnom konačnom stanju Jevreja iz Jugoslavije na talijanskom okupacionom području i u koncentracionim logorima metropole.ćč bila otpala Hitlerova, strahom od poraza pod Moskvom izazvana, kombinacija da i svoj dio okupacionog področja u NDH preda talijanskoj Drugoj armiji, i kad su se Jevreji na talijanskom okupacionom području već bili, uglavnom, pohapšeni Gestapo je zatražio od talijanskog 6. armiskog korpusa sa sjedištem u Dubrovniku da mu preda sve Jevreje koji su se tu bili zatekli (oko 1.600). Talijanske okupacione vlasti su iz razloga prestiža odbile ovaj zahtjev ali su onda, da bi izbjegle nove njemačke pritiske, sve Jevreje zatečene u demilitarizovanoj zoni NDH, internirale u tri koncentraciona logora: - prvi, u Kuparima sa oko 100 izbjeglica iz Austrije i Cehoslovačke koji su prije toga bili u Gacku, te oko 800 iz Bosne; - drugi, u Gružu u koje su smješteni svi dubrovački Jevreji i oni iz demilitarizovane zone NDH, prije svega oni iz Mostara.25

Već početkom 1942. u Berlinu je bila donesena odluka o konačnom rješenju jevrejskog pitanja pa je sa njemačke strane tokom godine vršen strašan pritisak na sve saveznike i satelite da postupe na isti način, ili da ih predaju Trećem rajhu. Italija je u toku godine više puta pooštravala protivjevrejske mjere, u okviru kojih su skoro svi Jevreji bili internirani u koncentracione logore, sada smještene na anektiranom dijelu Dalmacije i Hrvatskog primorja, odnosno u unutrašnjosti Italije i Albanije. Uslovi života u tim logorima bili su bolji nego u njemačkim koncentracionim logorima ali su zato tamo dočekali kapitulaciju Italije i opet dospjeli u ruke Gestapo-a, pa ih je bar pet hiljada izgubilo živote u logorima: Aušvic, Bergen-Belzen, Sajmište i Jasenovac.

Te mjere su išle približno ovim redom. Prvo su marta 1942. godine Gestapo-u izručili pominjane izbjeglice iz Austrije i Cehoslovačke, zajedno sa onim koji su tu bili prebjegli iz Srbije. U maju iste godine pohapsile su sve muškarce od 14 do 65 godina (od ukupno 400 zajedno sa ženama i djecom) i internirali ih u logor Berat u Albaniji. U julu su formirali koncentracioni logor na Rabu u koji će kasnije dospjeti Jevreji iz Bosne i Hercegovine iz logora u Dalmaciji i Hrvatskom primorju.

Iz Crne Gore su u logore Kavaja i Šiljak u Albaniji internirali samo prebjeglice iz Bosne, dok su domorodce ostavili na miru. Najviše njih je sačuvalo živote iz koncetracionog logora na Rabu, u kome je među 15.000 interniraca bilo oko dvije do tri hiljade Jevreja. 26

Organizacija NOP-a u logoru razoružala je 11. septemra 1943. godine talijansko obezbjeđenje i lokalni garnizon i sutradan formirala rabsku partizansku brigadu (900 boraca). Sa Brigadom je na slobodne teritorije Hrvatske i Slovenije brodovima prebačen i dobar dio ostalih zatvorenika, posebno Jevreja kako ne bi pali u ruke Gestapo-a.27

U svemu, zaključujući prikaz sudbine Jevreja na talijanskom okupacionom području, može se reći da se na njemu zatečeni broj Jevreja -zbog nešto povoljnijeg njihovog tretmana - uglavnom u toku prve godine okupacije i najžešćih progona na njemačkom okupacionom području dobrim djelom prilivom iz Bosne i Hercegovine utrostručio. Većina ih je već 1942. godine dospjela u koncetracione logore i tamo sačekala kapitulaciju septembre 1943. godine. Njihova tragedija je, medjutim, u tome što se na taj način ponovo dopali u ruke Gestapo-a i uskoro likvidiran-i i njemačkim koncentrecionim logorima.

1. Vladimir Zerjavić, Gubici stanovništva Jugoslavije u II svjetskom ratu. Viktimološko društvo Jugoslavije, Zagreb 1989, str. 35-46, 54, 59.
Tabela 2
2. Bogoljub Kočović, Žrtve II svjetskog rata u Jugoslaviji, Svjetlost, Sarajevo 1990, str. 170-179

Bilješke u tekstu
1  Vladimir Žerjavić Gubitci stanovništva Jugoslavije u drugom svjetskom ratu. Jugoslavensko viktimološko društvo, Zagreb 1987, str. 120-136.
2   Procjenjuje se da je ih bilo između tri i pet hiljada, ali nema valjanih podataka o tome koliko se zadržalo u zemlji do 6. aprila 1941. godine. Uporedi: Slobodan Milosevic, Izbjeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 1941 - 1945. - Institut za savremenu istoriju, Beograd 1981, str. 221
3  Medu njima kao prvi po mađarskom uzoru Clausus numerus.
4 Popisi stanovništva 1921. i 1931. g. pokazali su negativan saldo prirasta jevrejskog stanovništva Kraljevine Jugoslavije. S obzirom da su faktori koji su to u prvoj deceniji izazvali djelovali - i to pojačano - i u tridesetim godinama, treba predpostaviti da su u izračunatim brojevima jevrejskog stanovništva u 1941. godini uključeni i imigranti upravo pomenutog posljednjeg talasa, kojima je Jugoslavija zapravo bila samo trenzitna stanica na putu za sigurnije zemlje zapada ili Palestinu.
5 Odluku o tom konačnom rješenju donio je najnužniji krug od 15 nacista najvišeg ranga u luksuznoj vili na berlinskom jezeru Vanu Ze (Wan See), 20. januara 1942. godine. Na pedesetu godišnjicu događaja u Londonu je, nedavno održan simpozijum 41 naučnika sa ciljem da odgovore kako je to bilo moguće, i kako se to moglo desiti u zemljama koje nazivamo civilizovanim. Nažalost, pojava novog nezamislivog genocida nad više nesrpskih naroda na ovom tlu, sprječila nas je da i tamo o obje stvari progovorimo.
6 Trideset i prvi srez sa površinom od 29.121 km2 i 1.647.462 stanovnika. Muharem Kreso Forme i stepen ostvarivanja okupacione vlasti u B i H 1941. g. - U: 1941. u istoriji naroda B i H, Institut za istoriju radničkog pokreta, Sarajevo 1973., str. 381-400
7 Talijani su i ovdje u Mostaru, Čapljini, Stocu i Trebinju zatekli dijelove njemačke 14. oklopne divizije, koja je u potjeri za Vladom i zlatom Narodne banke dolinom Neretve stigla u Dubrovnik.
8 Sporazum komandi 2. njemačke i 2. talijanske armije o tom preuzimanju od 25. aprila 1941. g. Zbornik dokumenata i podataka o narodno-oslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije 1941-1945. - Vojno-istorijski institut Beograd 1949-1985 u daljem: ZBORNIK..., tom XII knj. 1, dok 30.
9 Premda to nikakvom cifrom nismo u mogućnosti dokumentovati.
10 Emilio Tolentino, Fašistička okupacija Dubrovnika 1941 -1945 - Studije i građa o Jevrejima Dubrovnika, Beograd br. 1/1971, str. 204
11  Isto.
12  Isto. R. Buturović Sušak i Rijeka u narodnooslobodilačkoj borbi. - -Rijeka 1975, str.
13 Bogoljub Kočović, Žrtve Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji. - Svjetlost, Sarajevo 1990, str. 164, tabela br. 25; V. Žerjavić Gubici stanovništva ... str. 36.
14  *** Zločini fašističkih okupatora protiv Jevreja i njihovih pomagača u Jugoslaviji. - Savez jevrejskih društava, Beograd 1952, str. 64
15  Bozo Madžar, Ljudske i materijalne žrtve Sarajeva u toku Drugog svjetskog rata. - U: Sarajevo u revoluciji, Istorijski arhiv Sarajeva, Sarajevo 1981, knj. IV, str. 653
16 B. Madžar Ljudske i materijalne žrtve... str. 653; S. Milosevic Izbjeglice ipreseljenici... str. 237
17  Polazeći od svojih načela vjerske tolerancije Muslimani i posebno Udruženje ilmije El Hidaje skupštinskim zaključkom od 14. augusta 1941. godine pokrenuli su potpisivanje rezolucija protiv ustaških nasilja nad Srbima i drugim progonjenim u svim većim gradovima. Muhamed Hadžijahić, Muslimanske rezolucije iz 1941. godine. U: - 1941. u istoriji naroda Bosne i Hercdegovine, Institut za istoriju radničkog pokreta, Sarajeva 1973, str. 274-282.
18 Procjene su još nepotpune i kreću se iznad šezdeset do preko sto hiljada.
19  *** Zločini fašističkog okupatora.., str. 118.
20  *** Krajem godine premješten je u Kupare. s. Milosevic, Izbjeglice i preseljenici... str. 227.
21  S. Milosevic, Izbjeglice ipreseljenici... str. 227.
22  Tako su ustaše morali pustiti sve zatvorenike Jevreje u Dubrovniku, Mostaru i još nekim mjestima, a nove progone nisu smjeli preduzimati bez odobrenja talijanskih okupacionih vlasti.
23  ***zločin fašističkog okupatora... str. 118.
24  ***y¿(jj referat Muhidina Pelesića Jevreji u diplomatskim arhivima Kraljevine Jugoslavije, podnesen na ovom naučnom skupu.
25  E. Tolentino, Fašistička okupacija..., str. 204.
26  Dušan Živković, Boka Kotorska i Paštrovići u narodnooslobodilačkoj borbi. - Vojnoizdavački zavod, Beograd 1964. str. 57.
27  Vojmir Kljaković, RAB. - U: Vojna enciklopedija, Beograd 1974, str. 565-566:
28 Miroslav Stepančič, Rabska brigada. - U: Vojna enciklopedija, Beograd 1974, str. 566.
 
Muharem KRESO

FINAL SOLUTION OF THE JEWISH PROBLEM IN BOSNIA AND HERCEGOVINA IN WORLD WAR II
It is possible to follow the presence of the Jewish community in Bosnia and Hercegovina for five hundred years. All that time, till the fascist occupation 1941 - 1945, in enjoyed security and all the conditions for a stable life and prosperous development. The result of that development was their presence in almost all the city quarters before the World War II, and their number, in spite of a stagnation and emigration during the Kingdom of Yugoslavia, reached the number of 12.000 persons, 10.000 of which Sephardim and 2.000 of Ashkenazim. The Jews were organized in some twenty Jewish communities, and Sarajevo, with three fourths of the total Jewish population in Bosnia and Hercegovina, was in a way the world center of the Sephardic tradition.

Occupied Bosnia and Hercegovina became a part of the collaborative product of the "Independent Croatian State" and, at the same time, devided into two occupational parts. The Jws of Bosnia and Hercegovina found themselves, almost as a whole, at the occupational zone of the Nazi Third Reich, and only a few hundred of them at the occupational zone of the Fascist Italy. A less strict anti Jewish policy of Italy, with a simultaneous extreme fit of Nazists, supported by the ustashas, resulted in the escape of at least two thousand Bosnian Jews to the Italian occupational zone, but majority of them after the surrender of Italy, were caught by the Germans and executed. A considerable opposition to the Natzi and ustashi genocide over the Jews was in the well known Moslem resolutions from 1941 and the national liberation movement which, among other, enabled at least two thousond Jews in Bosnia and Hercegovina, to survive the occupation.
 
Mr. Muhamed Kreso
KONOČNO RJEŠENJE JEVREJSKOG PITANJA U BiH U II SVJETSKOM RATU 
(FINAL SOLUTION OF THE JEWISH PROBLEM IN BOSNIA AND HERZEGOVINA IN THE WORLD WAR II)
Sefarad 92 str. 185-199 

---