Jevreji u diplomatskim arhivama Kraljevine Jugoslavije

Diplomatska arhivska dokumentacija Jugoslavije, pohranjena u Arhivu Saveznog sekretarijata za inostrane poslove u Beogradu, nije dovoljno korišćena od strane historičara, mada za njih predstavlja izuzetno vrijedno vrelo podataka. Za vrijeme II svjetskog rata Arhiv je bio u rukama Nrjemaca, koji još nisu vratili jedan dio njegovih fondova. Upravo zbog toga, kao i zbog nestanka dijelova dokumentacije jugoslavenske vlade u izbjeglištvu i nekih njenih diplomatskih i konzularnih predstavništava, u toku i neposredno po završetku rata, ponekad nije moguće dovoljno jasno vidjeti cjelinu odredjenih zbivanja čiji značajniji dijelovi još uvijek izmiču u polutamu. 

Zbog nemogućnosti uvida u katalog dokumenata, čiji su fondovi često nesredjeni, istraživaču i poslije dužeg boravka u ovom arhivu ostaje nepoznato koliko je zapravo posla uradio. Prije nekoliko godina započeo je veliki posao prenošenja u nadležnost Arhiva Jugoslavije značajnih diplomatskih fondova iz Arhiva SSIP-a. Nije poznat rezultat tog poduhvata niti trenutno stanje i raspored diplomatske dokumentacije u oba arhiva.

Prezentirani tekst, kao i dva ranije objavljena1, nastali su na osnovi istaživanja u Arhivu SSIP-a 1987. i 1988. godine.

Kraljevina Jugoslavija je ekonomske i političke interese u Palestini potvrdila otvaranjem svoga Generalnog kozulata u Jerusalimu. Iz izvještaja koje je Beogradu slao generalni konzul Ivo De Giulli može se saznati dosta toga o problemu Palestine tog doba, kao i o iseljeničkoj koloniji Jevreja iz Jugoslavije.2

Generalni konzul održavao je veze sa jugoslavenskom iseljeničkom kolonijom u Palestini. Tako je 1. aprila 1938, na poziv društva "HITAHDUT OLEJ JUGOSLAVIJA", u kome su bili Jevreji iz Jugoslavije, naseljeni u Tel Avivu i okolini, prisustvovao jednom njihovom skupu. Predsjednik društva je bio ing. Ljudevit Freundlich iz Osijeka a sekretar Jakob Fried iz Beograda. Društvo je brojalo oko 80 članova koji su se, poslije I svijetskog rata, uselili u Palestinu iz raznih krajeva Jugoslavije. Konzul je primijetio da je medju Jevrejima iz Jugoslavije bilo Aškenaza i Sefarda i da su ovi drugi bili brojniji. Sefardi su došli iz Makedonije i predstavljali su siromašni dio jevrejskih useljenika u Palestinu. Većinu prisutnih na tom skupu činili su zanatlije i radnici. Zemljoradnici iz okoline Tel Aviva i iz sjeverne Palestine, gdje se nalazili naselje Jevreja iz Jugoslavije Šaar Haamakim sa oko 50 kolonista, nisu mogli doći zbog nesigurnosti koja je tada vladala na drumovima. Jevrejski useljenici iz Jugoslavije, koji su se nastanili u gradovima bavili su se, osim nekoliko intelektualaca, raznim zanatima i živjeli su u dosta sređenim uslovima, ali skromno. Oni koji su se bavili zemljoradnjom prilagodili su se novom načinu života. Mladji kolonisti, koji su služili vojsku u Jugoslaviji, pokazali su se naročito korisnim u odbrani jevrejskih naselja od arapskih napada. Zbog toga, kao i zbog cjelishodnosti u pogledu regrutacije, predsjednik društva Freundlich tržio je da se u Jugoslaviji izdaju iseljenički dokumenti samo onim mladićima koji su bili u vojsci. Najveći broj Jevreja koji su došli iz Jugoslavije u Palestinu bio je potaknut cionističkim idealom. Mnogi su naučili hebrejski, ali su medju sobom govorili jezik kraja iz koga su došli. Sefardi su medju sobom komunicirali španjolskim jezikom.3

Vojne akcije i politička nastojanja britanskih mandatnih vlasti da sa sukobljenim zajednicama Jevreja i Arapa riješe palestinski problem, doprinijeli su popuštanju otpora na arapskoj strani. Jevreji su bili potišteni zbog ustupaka kojima su Britanci nastojali da privole Arape na napuštanje njihovih nepomirljivih stavova.4

Pokušavajući da riješi problem Palestine lavirajući izmedju Arapa i Jevreja, Velika Britanija se opredjelila za proarapski stav. BBC je 1938. počeo da emituje radio program na arapskom jeziku, koji je bio prvi od njenih programa na stranim jezicima.5

Jevreji su naročito teško primali činjenicu što u zemlji, koju su smatrali svojom postojbinom, nisu mogli obezbijediti utočište za svoje sunarodnike koji su progonjeni u Trećem Reichu, čak ni za toliko koliko ih je moglo biti primljeno bez poremećaja privrednih prilika, i to što je britanski državni sekretar za kolonije odbio molbu za smještaj u Palestinu 10.000 djece Jevreja iz Njemačke. Prema podacima do kojih je došao De Giulli, mjesečno se ilegalno useljavalo u Palestinu od jedne do dvije hiljade Jevreja, uglavnom mledića, za što su britanske vlasti znale.6

Nakon dugih dogovaranja i odlaganja, u Londonu je 7. februara 1939. počela konferencija na kojoj su sa arapske strane, osim delegacije iz Palestine, bili zastupljeni predstavnici iz Egipta, Iraka, Jemena, Saudijske Arabije i Transjordanije. Jevreje je zastupala Jevrejska agencija i predstavnici vjerskih zajednica i ustanova. Pošto Arapi i Jevreji nisu htjeli sjesti za isti stol, osim u nekoliko neobaveznih sastanaka predstavnika britanske vlade, jevrejske delegacije, Egipta, Iraka i Saudijske Arabije, Britanci su vršili ulogu posrednika u pregovorima čiji je glavni cilj bio uspostavljanje mira u Palestini. Kao palestinski Arapi i Jevreji nisu odustajali od svojih zahtjeva, konstatirao je jugoslavenski konzul, rješenje koje ne bude prihvaćeno dobrovoljno biće nametnuto eventualno uz protest te dvije zajednice. De Giulli je bio mišljenja da će to rješenje biti nepovoljnije za Jevreje nego što se mislilo.7

Na koncu je Velika Britanija, vodeći računa o svojim strateškim interesima, 17. maja iste godine objavila "Bijelu knjigu", koja je trebala biti smatrana rezultatom dogovora, tačnije diplomatske prisile. Ovim dokumentom Britanci su, izlazeći u susret zahtjevima Arapa, ograničili broj jevrejskih useljenika na 75.000 u narednih pet godina, nakon čega bi useljavanje potpuno prestalo, osim ako palestinski Arapi ne odluče drugačije. To je Arapime bilo previše, a Jevrejima premalo. Useljavanje Jevreja bilo je ograničeno u trenutku kada su oni u Evropi bili pred prijetnjom masovnih progona i opće neizvjesnosti. "Bijelom knjigom" zabranjena je prodaja zemljišta Jevrejima u većem dijelu Palestine. Striktno je zabranjeno osnivanje novih jevrejskih naselja u prostranom području zemlje, čak i onda ako je zemljište prpadalo Jevrejima. Odredbama "Bijele knjige" predvidjeno je da se poslije deset godina osnuje jedinstvena palestinska država, sa tri četvrtine arapskog i četvrtinom jevrejskog stanovništva. Za Jevreje je to bio težak udarac. Njihovo raspoloženje je najbolje održavala krilatica prema kojoj se moraju "boriti protiv Britanaca kao da nacisti ne postoje, a boriti protiv nacista kao da "Bijela knjiga" ne postoji". Arapi su mrzovoljno prihvatili odugovlačenje sa priznavanjem nezavisnosti, a Jevrejima je sugerirano da u neposrednim razgovorima nagovore Arape da dopuste veće useljavanje u Palestinu. Britanci su izjavljivali da je to sretna prilika da Arapi i Jevreji nauče živjeti zajedno. U Palestini su Britanci pokušavali sve da smire Arape, ne birajući sredstva. Sve to ni izdaleka nije činilo arapsko mnijenje sklonijim britanskoj stvari. Istovremeno, Britanci su morali izdržati oštre sukobe sa Jevrejima,8 čije su organizacije nastavile sa ilegalnim useljavanjem u Palestinu. Nakon objavljivanja "Bijele knjige", a naročito u vrijeme smirivanja prilika u Palestini, bile su prisutne akcije koje su vodile homogeniziranju obje palestinske zajednice. Mandatne vlasti preduzele su mjere u cilju razvoja poljoprivrede, kako bi Palestina postala što nezavisnija od uvoza hrane. Medjutim, broj -nezposlenih koji je za vrijeme arapskog ustanka bio u umjerenim okvirima znatno je porastao. Zbog toga su jevrejski useljenici koji su stizali u Palestinu, i koji bi u normalnim prilikama postepeno apsorbirani, teško nalazili zaposlenje. Jevrejska agencija izdvajala je značajne sume novca za pomoć siromašnim Jevrejima, a osnovani su i razni fondovi za socijalnu pomoć. U vezi sa ratnim pripremama stotine Arapa i Jevreja dobrovoljno se prijavljivalo za pomoćne službe u britanskoj vojsci. Dobrovoljačka akcija bila je naročito intenzivna medju Jevrejima iz Čehoslovačke, tako da je već u oktobru formiran jedan njihov bataljon.y

Komentirajući prirodu sukoba u Palestini, De Giulli je zapazio da su pogrešena razmišljanja koja vjersku mržnju proglašavaju faktorom koji otežava zadatak mandatnih vlasti. Jugoslavenski konzul je svoje razmišlanje podkrijepio činjenicom da moderni cionizam nije vjerski nego politički pokret. S druge strane, kod Arapa je nacionalizam nadvladao vjerski osjećaj te su muslimanski i hrišćanski Arapi radili zajednički. Antagonizam postoji izmedju nacionalnih, a ne izmedju vjerskih pokreta, i taj antagonizam nije rasni, jer su Arapi i Jevreji Semiti, zaključio je De Giulli.10

Odlučni sudar ova dva nacionalna pokreta bio je samo odgodjen. Jevreji su se nadali slomu Trećeg Reicha, čiji je jedan od ciljeva bio njihovo potpuno uništenje. Arapi su čekali, ne gajeći previše simpatija za Britance i Francuze, koje su zapamtili kao prevrtljive saveznike a trpjeli kao okupatore i gospodare."

I dok je II svjetski rat postajao svakodnevnicom sve većem dijelu čovječanstva, na raznim stranama Evrope i Azije začinjao je ozbiljan pokušaj da se od uništenja spasi što više Jevreja iz Jugoslavije. Inicijatori te ideje bili su Jevreji iz Jugoslavije čija je mala kolonija živjela u Palestini i oni koji su se stjecajem ratnih zbivanja našli u inostranstvu. Sačuvana korespodencija koja se odvijala izmedju tog jevrejskog kruga, s jedne, i Poslanstva Kraljevine Jugoslavije pri Svetoj Stolici (Vatikan), Poslanstva Kraljevine Jugoslavije u Švicarskoj (Bern), Ministarstva inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije (London), Ambasade Kraljevine Jugoslavije u Turskoj (Ankara), Generalnog konzulata Kraljevine Jugoslavije (Jerusalim) Predsjedništva ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije (London), s druge strane, svjedoči o tim dramatičnim zbivanjima u rasponu od 26. jula 1942. do 27. avgusta 1943.l2

Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Vatikanu obavijestilo je poslanstvo u Bernu, 26. jula 1942, o prijedlozima za spašavanje Jevreja iz Jugoslavije koje je dao advokat Sima Adanja iz Beograda, "poznat kao Jugosloven, Srbin Mojsijeve vere". Adanja se, poslije nekoliko mjeseci provedenih u koncentracionim logorima u Kavaji i Feramonti, spremao da sa porodicom napusti Italiju. Namjeravao je preko Francuske otputovati u Španiju gdje bi proveo nekoliko nedjelja zbog uredjenja svojih novčanih pitanja i stupanja u vezu s jugoslavenskom kraljevskom vladom preko poslanstva u Lisabonu. Poslanstvo u Vatikanu obavijestilo je poslanstvo u Lisabonu o pripremanom Adanjinom putu, a dostavilo je i nekoliko njegovih pisama za predsjednika kraljevske vlade i za ministra inostranih poslova. Radilo se o tome da se Adanja stavljao na raspolaganje jugoslavenskoj vladi u cilju održavanja kontakata sa jevrejskim krugovima, i zastupanja interesa Jugoslavije u tim krugovima, s kojima je on imao mnogobrojne i dobre veze u svijetu. On je insistirao na važnosti jedne takve akcije što je obrazlagao u svojim pismima. Odgovorni jugoslavenski diplomata u Vatikanu dodao je, u cilju informiranja poslanstva u Bernu, da se Sima Adanja istakao u sličnom nacionalnom radu za vrijeme I svjetskog rata, kada je radio po direktivama Nikole Pašića (o čemu je imao uvjerenja). Istaknuto je da je Adanja imućan i nezavistan čovjek, te da ne traži neko zaposlenje niti nagradu nego da želi da se oduži svojoj otadžbini kako najbolje zna. Kao razlog dostavljanja ovog dopisa poslanstvu u Bernu navedeno je da će Adanja možda tražiti preporuku tog poslanstva zbog dobijanja švicarske vize.13

Podpredsjednik kraljevske vlade, Dr Juraj Krnjević, obratio se 19. novembra iste godine pismom predsjedniku vlade Slobodanu Jovanoviću u kome preporučuje Dr Milana Engelsratha, kemičara, rodom iz Zagreba, za besplatnog savjetnika, čiju saradnju podržava i "Union of Orthodox Hebrew Congregations". Prema prijedlogu Dr Krnjevića, Dr Engelsrath bi uz pomoć međunarodnih jevrejskih organizacija, radio na spašavanju Jevreja iz Jugoslavije u prekomorske zemlje. Zbog toga je bilo potrebno da Dr Engelsrath, koji se tada sa porodicom nalazio u Madridu, doputuje u London. Predsjedništvo ministarskog savjeta naložilo je, nakon toga, ministarstvima unutrašnjih i inostranih poslova da preduzmu potrebne korake kako bi se to ostvarilo.14

Znatno više dokumenata sačuvano je o akciji koju je organizirao Odbor Jevreja iz Jugoslavije u Palestini, odnosno o djelovanju njegovog predstavnika Dr Martina Weltmanna koji je bio i član Glavnog odbora Saveza jevrejskih vjeroispovjednih opština Kraljevine Jugoslavije. Weltmann je u Istanbulu početkom maja 1943. sa zamjenikom jugoslavenskog generalnog konzula dogovorio načela svoga rada. Weltmannov je stav bio da svoj rad na spašavanju ostatka Jevreja iz Jugoslavije treba vršiti u saradnji i pod kontrolom tog konzulata, kao i u punoj diskreciji. Ovo drugo primio je na znanje od zamjenika konzula. Prvih dana boravka na Bosforu Weltmann je prikupljao podatke o sudbini Jevreja, kao i o mjestima njihovog tadašnjeg boravka.

Nakon što je prikupio potrebne informacije, Weltmann je 12. maja uputio predsjedništvu vlade predtavku sa molbom i prijedlozima. U predstavci je potvrdio vladi poznat podatak, da se u Italiji i na područjima koja je ona okupirala nalazi veći broj jugoslavenskih izbjeglica, Jevreja iz Beograda, Bosne i Hrvatske. Prema vijestima koje nije uspio provjeriti tamo je bilo oko 8.000 Jevreja iz Jugoslavije koji su imali status "Internati civili di guerra". On je izvjestio i o stanju jugoslavenskih izbjeglica u Makedoniji, gdje se sklonio i izvjestan broj beogradskih Jevreja. Raspolagao je podacima prema kojima su u martu i aprilu velike mase Jevreja iz Skoplja, Bitolja, Štipa, Pirota i drugih mjesta deportirane neznano kuda. Znalo se samo toliko da su prevoženi lađama Dunavom ka sjeveru.

Međutim, izvjestan broj Jevreja ipak je ostao, a manji broj nalazio se u Sofiji u koncetracionom logoru. Weltmann je bio obaviješten da je i u koncetracionom logoru u Gornjoj Džumaji bilo Jevreja iz Jugoslavije. Izvijestio je jugoslavensku vladu da je od Jevrejske agencije dobio 1.000 useljeničkih certifikata za spašavanje djece, kao i vrlo mali broj certifikata za odrasle i to svega 15% od broja djece. Od toga 5% bilo je namijenjeno za zaslužne jevrejske javne radnike i 10% za pratioce djece. Prema tome, formalno pitanje njihovog ulaska u Palestinu bilo je uređeno, jer su se na osnovu useljeničkih certifikata dobijenih od Jevrejske agencije mogle dobiti potrebne tranzitne vize za izbjeglice.15 Weltmann je od jednog izbjeglog Jevrejina iz Bugarske dobio izvještaj iz koga je saznao da će svi Jevreji iz Makedonije biti deportirani u Poljsku i izručeni Nijemcima. Taj korak bugarske vlade bio je u javnosti "opravdan" izjavom da Bugarska neće deportirati svoje Jevreje iz zemlje, ali Jevreje iz Srbije, koji su "bolji Srbi i od samih Srba" (te riječi citirane su iz napisa u bugarskoj štampi) neće više trpjeti.16 U Bugarskoj, i pored proganjanja i interniranja, Jevreji uglavnom nisu bili fizički uništavani.17

Prema Weltmannovim izvještajima u Hrvatskoj su nastavljeni progoni posljednjih ostataka tamošnjih Jevreja. U Zagrebu je do avgusta 1943, ostalo svega 80 Jevreja uglavnom zaštićenih mješovitim brakovima, te zbog toga što su kao ljekari ili specijalisti teško nadoknadivi. Weltmann je molio vladu da se ambasadi u Ankari stavi na raspolaganje kredit za slanje paketa izbjeglicama u Italiji. Mala grupa Jevreja iz Jugoslavije, naseljena u Palestini, nije bila u stanju da obezbijedi potrebna sredstva za slanje paketa ratnim zarobljenicima i civilnim internircima. Weltmann je upozorio na opasnost da Nijemci okupiraju ona područja Jugoslavije koja su tada držali Italijani, što bi značilo smrtnu opasnost za desetine hiljada jugoslavenskih građana interniranih u Italiji. On je sugerirao vladi da posredstvom Vatikana zatraži od Italije da se jugoslavenski građani u internaciji premjeste u južnije provincije Italije gdje bi bili sigurniji. Weltmann je 26. avgusta ponovo ukazao na svoje zebnje zbog moguće njemačke okupacije.

Obavijestio je vladu o tome da će se iz Portugala brodovima prevesti izbjeglice iz te zemlje i Španije u Palestinu. Radilo se o jevrejskim izbjeglicama koji su tu došli iz Francuske i Italije. Pitanje njihovog transporta bilo je tada moguće rješiti. Finansiranje prevoza iz neutralnih luka do Palestine biće riješeno tako što su jevrejske dobrotvornwe organizacije preuzele na sebe taj posao.1S

U dokumentaciji Ministarstva inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije pohranjeno je, pod naznakom: "Strogo povjerljivo", saslušanje Isaka A.Koena, rezervnog sudskog podporučnika, rodom iz Beograda. Dokument je datiran 17. maja 1943, a Koen ga je dostavio J. Visackom, jugoslavenskom otpravniku poslova u Madridu gdje je boravio za vrijeme svog puta iz Opatije do Buenos Airesa prije 1. februara iste godine. Koen je napustio Opatiju koncem oktobra 1942., gdje je u proljeće iste godine upoznao Radmila Grdjića. Grdjić je nakon atentata operiran u Mostaru nakon čega je poslan u Opatiju na oporavak. Koen je u izvještaju posebno ukazao na činjenicu da je Grdjić bio dobro primljen od italijanskih vlasti. Posebno su bile primjetne česte posjete pripadnika talijanske vojne policije koji su se brinuli o Grdjićevom zdravstvenom stanju, dokumentima i novčanim potrebama. Grdjić je Koenu kasnije rekao daje njegov šef Jevdjević koji se nalazi na čelu srpskih četnika. Prema Koenovom iskazu, uoči njegovog polaska u Južnu Ameriku,Grdjić mu je prenio usmenu poruku za jugoslavensku izbjegličku vladu u Londonu koja se odnosila na rješenje hrvatskog pitanja. Grdjić je poručio, da nakon sloma Osovine Hrvati moraju sami, ako žele živjeti u zajednici sa Srbima, poklati sve ustaše a zatim pobiti sve katoličke svećenike i srušiti sve katoličke crkve. Koen je izvještaj završio svojim utiskom, daje Jevdjevićev pokret nnansiran i potpomognut od strane Italijana s ciljem da još jače izazove mržnju izmedju Srba i Hrvata, i mišljenjem da taj pokret treba demaskirati preko Londona.19

Uprkos nedovoljnim mogućnostima, praćenih ponekad i nerazumijevanjem pojedinih državnih činovnika, u državnim organima jugoslavenske izbjegličke vlade, uključujući i jugoslavenska diplomatska predstavništva koja su ih zastupala, nije nedostajalo sposobnih i požrtvovanih ljudi koji su, zajedno sa jevrejskim organizacijama, činili sve što je bilo moguće da se spasi što se moglo spasiti od uništenja izazvanog totalnim ratom. Činjenica je da je u toku tog plemenitog napora spašavanja bilo nekih ideja i zahtjeva koji su iritirali pojedinu od obiju strana, što samo svjedoči o nepojamnom užasu koji je svima oduzimao dah i za koga se činilo da možda nikad neće prestati, kao što se savremenicima činilo da neće ni dočekati kraj rata.2"

Bilješke u tekstu
1  Muhidin Pelesić, Palestina tridesetih godina u dokumentima Generalnog konzulata Kraljevine Jugosla vije u Jerusalimu. Prilozi instituta za istoriju Sarajevo, Broj 24, Sarajevo, 1988. str. 183-207; (dalje: Palestina tridesetih godina...) Muhidin Pelesić, Vlada i diplomatska predstavništva Kraljevine Jugoslavije u pokušajima spašavanja Jevreja 1942-1943. godine, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, Godina XL-XLI (1989-1990), Sarajevo, 1990, str. 172-182. (dalje: Vlada i diplomatska predstavništva...)
2 Muhidin Pelesić, Palestina tridesetih godina..., str. 185.
3 Arhiv Saveznog sekretarijata za inostrane poslove (ASSIP), Beograd, Fond: Generalni konzulat Ministarstva inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije u Jerusalimu (dalje: Jerusalim), Sv. I, Pov. br. 56,1938.
4 ASSIP, Jerusalim, Sv. II, Pov. br. 203, 1938.
5 Piter Kalvokorezi i Gaj Vint, Totalni rat. Rad, Beograd, 1987. str 139. fi ASSIP, Jerusalim, Navedeni dokument.
7 ASSIP, Jerusalim, Sv. I, Pov. br. 20, 1939.
8 Milovan Beletić, Ispunjenje zavjeta ili povratak Židova u zemlju Izraelovu, Globus, Zagreb, 1982, str. 274-275; Hugh Seton-Watson, Nacije i države. Globus, Zagreb, 1980, str. 372; Máxime Rodinson, Marksizam i muslimanski svijet. Globus, Zagreb, 1988, str. 240; Janusz Piekalkiewicz, Duga ruka Izraela, Alfa, Zagreb, 1979, str. 51.
9 ASSIP, Jerusalim, Sv. I, Pov. br. 151, 1939.
10 ASSIP, Jerusalim. Sv. I, Pov. br.2,1938.
11  Muhidin Pelesić, Palestina tridesetih godina..., str. 207.
12 Muhidin Pelesić Vlada i diplomatska predstavništva..., str 174.
13 ASSIP, Fond: Predsedništvo ministarskog saveza Kraljevine Jugoslavije - London, Kabinet (dalje: Predsedništvo), Fase. 1, Pov. br. 1822.
14 ASSIP, Predsedništvo, Fase. 1, Pov. br. 2202.
15 ASSIP, Poslanstvo Ministarstva inosranih poslova Kraljevine Jugoslavije u Turskoj - Ankara (dalje: Ankara), Fase. 44, Dok. br. 110, 387.
16 ASSIP, Ankara, Dok br. 593.
17 Simon Dubnov, Kratka ¿storija jevrejskog naroda, Savez je vrejskih opština Jugoslavije, Beograd, 1962, sir. 257. lx ASSIP, Ankara, Dok. br. 17, 20, 21. N ASSIP, Fond: Ministarstvo inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije - London, (Ambasada u Londonu), Fase. 5, Pov. br. 2827. 20 Muhidin Pelesić: Vlada i diplomatska predstavništva..., str. 181.

JEWS IN DIPLOMATIC ARCHIEVES OF THE KINGDOM OF YUGOSLAVIA
Mr. Muhidin PELESIĆ

A growing international interest in the problem of Palestine had also some consequences on the foreign policy of the Kingdom of Yugoslavia. From its standpoint, that problem was a result of some important economical interests which were a result of a fairly intensive trade. In Palestine there was an emigrant colony of Yugoslav Jews. Economican and diplomatic presence in Palestine opend a perspective of strenthening of commercial and political cooperation with the countries of that region, according to the aims, necessities and possibilities of the Kingdom of Yugoslavia and, at the same time, it was an importaant source of information. Those were the reasons which led to opening of the General Consulate of the Kingdom of Yugoslavia in Jerusalem in 1936. The reports which the general counsul Ivo de Giulli sent to the Political Department of the Ministry of Foreign Affairs, gives a picture about Palestine which the Yugoslav Government used at determining the direction of its acting in that region.

So, while the World War II was becomming an everyday reality to the majority of mankind, in various parts of Europe and Asia, hundreds and thousands miles far from Yugoslavia, a serious attempt was begum to save as many Yugoslav Jews as possible. The iniciators of that activity were Yugoslav Jews whose little colony lived in Palestine and those who, by war circumstances, found themselves abroad. The correspondence between those Jewish circles and the Yugoslav Government in exile (London) on one hand, as well as many Yugoslav diplomatic missions all over the world, on the other, is saved and it testifies about those dramatic events, especially from July 1942 till the end of August 1943.

Mr. Muhidin Pelesić
JEVREJI U DIPLOMATSKIM ARHIVAMA KRALJEVINE JUGOSLAVIJE 
(JEWS IN DIPLOMATIC ARCHIEVES OF THE KINGDOM OF YUGOSLAVIA)
Sefarad 92 str. 133-144

---