Jevreji BiH u doba Austrougarske

Austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine značila je veliku istorijsku prekretnicu, koja je bila ne samo političke nego i socijalno-ekonomske i uopšte kulturno-civilizacijske prirode. Duboke promjene zahvatile su i jevrejsku zajednicu u Bosni i Hercegovini, a i ona je sama postala značajan faktor privrednog i kulturnog probražaje zemlje. 

U okviru nastalih demografskih promjena uz domaće Sefarde, koji su uz srpske trgovce bili do 1878. glavni reprezentanti bosanskohercegovačke spoljne trgovine i glavni zajmodavci, stižu i Jevreji iz Monarhije, Aškenazi.

Njihove predhodnice dolaze sa austrougarskim trupama u toku same okupacione kampanje kao snabdjevači vojske životnim namirnicama i prevoznici, te kao agent trgovačkih kuća i trgovački putnici, među kojima su bili naročito brojni madjarski Jevreji. Vremenom su se Jevreji iz Monarhije, čija se brojnost povećala, proširili po bosanskohercegovačkim gradovima kao trgovci i krčmari. Oni se javljaju i kao osnivači prvih industrijskih preduzeća u zemlji. U procesu brze urbanizacije uključuju se u modernu izgradnju stanova, osobito u Sarajevu, koristeći mogućnost kupovine jeftinog građevinskog zemljišta u gradovima, kao i jeftinog poljoprivrednog zemljišta u Bosanskoj Posavini. I sefardski trgovci iz Sarajeva i drugih gradova uspješno se prilagođavaju novim prilikama. Oni sada i "orijentalnu" robu nabavljaju preko Save, te u znatnoj mjeri doprinose probražaju trdicionalnog bosanskohercegovačkog tržišta i ukupnoj modernizciji društva. '

Tokom vremena doseljeni Aškenazi dosegli su blizu trećine ukupne jevrejske populacije u Bosni i Hercegovini. Tako je 1895. od ukupno 8.213 Jevreja na Sefarde otpadalo 5.729 lica ili 69,76%, a na Aškenaze 2.484 osobe ili 30,24%. 2 Ni docnije se ovaj odnos nije bitnije izmjenio. Prema popisu iz 1910. broj Sefarada je iznosio 8.219 a Aškenaza 3.649 osoba. 3 Pri tome treba imati u vidu daje aškenaska grupacija bila srazmjerno svojoj brojnosti ekonomski znatno utjecajnija.

Zhvaljujući doseljavanju kao i prirodnom priraštaju broj Jevreja (Sefarada i Aškenaza) porastao je od 1879. do 1910. godine od 3.426 na 11.868, tj. za 246%, dok je kod pravoslavnih Srba, koji su jedini imali normalan demografski porast, isti iznosio 66%. U istom razdoblju udio Jevreja u stanovništvu Bosne i Hercegovine poreastao je od 0.29% na 0.62%, a kada je riječ samo o stanovnicima gradova taj se procenat popeo od 2% u 1879. na 4% u 1910. godini. Jevreji su bili gotovo isključivo gradski elemenat (93,66%. i to Sefardi 95,4% Aškenazi 89,7%). Bili su 1879. nastanjeni u 30, a 1910. godine u 62 bosanskohercegovačka grada, tako da od 66 gradskih opština samo u 4 nije bilo Jevreja (Gornji Vakuf, Glamoč, Čapljina Kreševo). Najviše ih je bilo u Sarajevu (6.397), u kome je živjelo više od polovone svih Jevreja u Bosni i Hercegovini (57,55%). U Sarajevu su Jevreji činili 12,32% svih stanovnika grada. Ukupno uzevši broj Jevreja u bosanskohercegovačkim gradovima porastao je od 1879. do 1910. godine za 227%, a bili su posebno zastupljeni u Banjaluci (321), Travniku (472), Bijeljini (429), Zenici (294), Mostaru (254), Višegradu (265) itd. Pri tome njihov udio u grupi trgovačko-prometno-novčarskih-veresijskih zvanja iznosio je 1910. jednu petinu. Položaj Jevreja u trgovačkom prometu nije bio niukakvom srazmjeru sa njihovim brojem. U njihovim se rukama koncentrisala glavnina uvozne i izvozne trgovine. Inače, kada je riječ o Jevrejima vlasnicima preduzeća i radnji, njih je u Bosni i Hercegovini bilo 1907. godine 1.262 ili 3%, a 1913.godine 1923 ili 3,6%.4

Zadnjih godina publikovani radovi Iljasa Hadžibegovića i Ferde Hauptmanna, koji se odnose na bosanskohercegovačko društvo u doba austrougarske uprave, donose relevantne podatke i ocjene o učešću Jevreja u privrednom životu zemlje. Medjutim, postoji potreba da se ova istraživanja nastave i prodube. Do sada korištene, inače, brojnim podatcima bogate statističke publikacije zemaljske uprave, kao i kazivanja savremenika sadržana u literaturi, imaju ograničenu upotrebu vrijednost za rekonstrukciju pojedinih socijalnih slojeva i njihovog nacionalno-konfesionalnog sastava. Biće potrebvno proširiti arhivska istraživanja na nove tematske oblasti. Dalje izučavanje privredne istorije, posebno trgovine i bankarstva, te posjedovnih odnosa kada je riječ o nekretninama, naročito u Sarajevu (istraživanja u katastru), pružiće kompleksniju sliku i o jevrejskoj zajednici, koja je bila socijalno slojevita i u svojim redovima, pored istaknutih pripadnika gornjih slojeva i intelektualnih zanimanja, imala i dosta gradske sirotinje. Učešće Jevreja u redovima radništva bilo je višestruko veće od njihovog udjela u ukupnom stanovništvu zemlje, ali je ono bilo osjetno manje nego što je iznosio procenat Jevreja medju stanovništvom gradova. Od 52.871 radnika zaposlenog 1907. u erarnim i privatnim preduzecima i radnjama broj Jevreja iznosio je 1.128 ili 2.2%. U preduzecima koja su pripadala zemaljskom eraru od ukupno 14.848 ukupno zaposlenih radilo je tada samo 146 Jevreja odnosno 1%, a u privatnim preduzecima od 38.023 zaposlena 982 su bili jevrejski radnici ili 2,6%. Jevreji su, s obzirom na njihov ukupan broj, bili značajnije zastupljeni medju radnicima u tekstilnoj industriji (10,5%), trgovini (7,9%) i grafičkoj industriji (7%). Inače, pada u oči daje mali broj Jevreja radio u erarnim preduzecima.5

Nakon okupacije 1878. uz postojeće sefardske vjerske opštine osnivaju se i opštine doseljenih austrugarskih Jevreja, Aškenaza. U Mostaru je postojala zajednička opština, dok jevrejska opština u Donjoj Tuzli, mada nije bila osnovana kao aškenaska, nije obuhvatila gotovo nijednog Sefarda. Sredinom devedesetih godina 19. stoljeća Sefardi su u Bosni i Hercegovini imali 17 opština i 16 sinagoga, te 9 rabina i 25 *itača molitvi (Vorbetern). U isto vrijeme austrougarski Jevreji imali su 3 opštine, 1 sinagogu, 2 zgrade u kojima su se održavale molitve , kao i dva rabina i jednog čitača molitvi. Sve su se opštine postepeno organizovale na modernijoj osnovi dobijajući od vlade odobrene statute, koji su bili dosta slični. Oni su propisivali obavezu vjernika naseljenih na teritoriji opštine da joj pristupe i plaćaju propisane priloge. U opštinama su vodjene matične knjige, a taj posao spadao je u dužnost rabina. U novim statutima bilo je izričito naglašeno pravo državnog nadzora nad radom opština. Za izbor i smjenjivanje rabina kao i učitelja u jevrejskim školama bilo je neophodno odobrenje Zemaljkske vlade, koja je sa vrlo skromnim sredstvima subvencionirala jevrejske ustanove. 6

U doba turske uprave Sefardi su osnivali privatne škole u mjestima gdje su imali veće opštine. Ove malobrojne škole bile su slične muslimanskim mektebima. Na njima su nastavu, koja se sastojala od čitanja tekstova na hebrejskom i podučavanja o ceremonijalu jevrejske religije, po pravilu, izvodili rabini na španjolskom jeziku. Pri kraju turske uprave Sefardi su u Sarajevu imali i jednu svoju srednju školu.7

Početkom pak 20. stoljeća zabilježno je postojanje samo jedne konfesionalne jevrejske škole u zemlji, na kojoj su školske godine 1904/05. radila četiri, a školske godine 1909/10. sedam učitelja. Školu je izdržavala sarajevska sefardska opština. Medjutim, jevrejska djeca bila su masovno obuhvaćena opštim, komunalnim školstvom. Tako je u školskoj godini 1909/ 10. osnovne škole pohadjalo ukupno 1.350 jevrejske djece, pa su Jevreji u pogledu pohadjanja osnovnih škola daleko prednjačili u odnosu na ostale.x

To je bilo uslovljeno kako gradskom karakterom jevrejskog stanovništva i njegovom socijalnom strukturom, tako i cjelokupnom duhovnom konstitucijom Jevreja, koja ih je činila otvorenim za nove civilizacijske tokove i uticaje.

Subvencioniranje vjerskih ustanova i konfesionalnog školstva sredstvima zemaljskog budžeta postalo je, osobito u ustavnom periodu, značajan politički problem. Zemaljska vlada davala je katolicima, u odnosu na njihov broj i brojno stanje pripadnika ostale dvije glavne konfesije, veće iznose iz budžeta. To je motivirano nepovoljnim imovnim stanjem katoličkih institucija. Nezadovoljstvo muslimana i pravoslavnih Srba došlo je do izražaja u rezoluciji usvojenoj na prvom zasjedanju Bosanskohercegovačkog sabora 28. jula 1910, kojom se tražila podjela sredstava za bogoštovlje i nastavu proporcionalno broju prpadnika pojedine konfesije.Ovo je prihvatila i vlada za tri najbrojnije konfesije u prijedlogu budžeta za 1911. g.9 Pomenuti princip finansiranja, tzv. konfesionalna tangenta, koji je već krajem 1913. u novim političkim okolnostima bio napušten, nije bio nikada ni primjenjen na manje vjerske zajednice, jer bi im pripale sasvim neznatne svote, pa ne bi mogli dalje izdržavati postojeće vjerske institucije.

Sto se tiče Jevreja oni su ispoljavali svoje nezadovoljstvo visinom budžetske subvencije, smatrajući da su zapostavljeni i prikraćeni. Ovo nezadovoljstvo izrazio je jevrejski poslanik Ješua Salom već na prvom zasjedanju Sabora 1910. g. 10 Pri tome je glasao sa saborskom većinom za predloženi budžet u nadi da će to u budžetu za narednu godinu biti otklonjeno. Međutim, i prijedlog budžeta za 1911, kojom se predviđala subvencija pravoslavnoj konfesiji 311.395 kruna, islamskoj konfesiji 239.583, katolicima 159.390, te za grko-katolike 15.000, evangeliste 8.240 i za Jevreje samo 4.378, izazvao je negodovanje dr Vite Alkalaja, Salomovog nasljednika u saborskim klupama. Navedenu svotu Alkalaj je ocjenio kao posve neznatnu i protestovao je što se Jrevrejima daje manje i u poređenju sa onima koji su po broju i poreskom doprinosu kudikamo slabiji od njih. Ukazao je da svota predviđena za grko-katolike kao i ona za evangeliste, u poređenju sa svotom namjenjenoj Jevrejima, nikako nije ü srazmjeri sa brojem pripadnika ovih vjeroispovjesti. Posebno je naglasio da Jevreji plaćaju više bogoštovnog poreza nego drugi, a da su pri tome gotovo sve jevrejske opštine prezadužene. Naveo je primjer sarajevske sefardske opštine, koja oporezuje svoje članove sa 20% bogoštovnog poreza, pa ipak duguje Zemaljskoj banci 100.000 kruna, i dodao da Jevreji imaju sirotinje u velikom broju. Sefardska opština u Sarajevu izdržavala je jedinu jevrejsku konfesionalnu osnovnu školu u zemlji bez ikakve finansiske potpore od strane vlasti. Alkalaj je u budžetskoj debati 14, februara 1911. tražio da se Jevrejima, kao i drugim, omogući da pomoću vladinih subvencija izdržavaju konfesionalne škole s ciljem da djecu u njima odgajaju u nacionalnom duhu. Pri tome je istakao: "Židovi su narodnost a ne konfesija". Različit odnos vlade prema grko-katolicima i evangelistima Alkalajje tumačio time što su oni, za razliku od Jevreja, u većini doseljenici. Pledirajući za jednakopravnost, on se pozivao i na odluke Berlinskog kongresa. U pogledu budžetskih subvencija zalagao se za to da se oni daju prema faktičkim potrebama pojedinih konfesija. Imajući u vidu položaj Jevreja, smatrao je da, ako se subvencije dodjeljuju srazmjerno broju vjernika, ispada kao da se ništa i ne daje. Od predstavnika uprave Alkalaj je tražio da manje hvale Jevreje zbog lojalnosti i doprinosa razvoju trgovine i industrije, a da više daju. ''

Uticajem Sabora izvršene su neke korekcije u zemaljskom budžetu za 1911. Pored ostalog predviđeno je da dotacije evangelistima, grkokatolicima i Jevrejima iznose po 10.000 kruna, s tim da su grkokatolici dobili za izvanrednu potrebu daljih 5.000 kruna l2 Za odnos vlade prema Jevrejima u ovom pitanju vjerovatno je igrala ulogu i okolnost da su jevrejske opštine u svojim redovima imale veći procenat materijalno bolje situiranih članova nego što je to bio npr. slučaj kod grkokatolika, koji su u većini bili kolonizirani zemljoradnici.

Nasuprot vrlo značajnom doprinosu Jevreja privrednom i kulturnom razvitku, njihovo učešće u politici bilo je marginalno, ali zaslužuje da se i na to obrati pažnja. Za držanje Jevreja karakterističan je lojalan odnos prema vlastima kako u periodu turske tako i austrougarske uprave, te toleranran stav prema drugim konfesijama i nacijama. To je bilo uslovljeno specifičnim položajem i brojnošću Jevreja, koji se nisu, za razliku od drugih, politički organizovali na nacionalno - konfesionalnoj osnovi.

Kada je pri kraju turske vladavine, u okviru upravnih reformi, u Sarajevo 1865. formirana gradska uprava, beledija, u kojoj je pored gradonačelnika bilo sedam vijećnika, jedan od njih bio je predstavnik Jevreja. 13 Po austrougarskoj okupaciji provizornim opštinskim statutom grada Sarajeva 6d 22. avgusta 1878. Jevreji su u opštinskom vijeću dobili 4 mjesta (muslimani 5, pravoslavni 6, katolici 3). Kada je privremeni statut 10.12.1883. zamjenjen stalnim, u sastav opštinskog vijeća, koje je trebalo da odražava tadašnju konfesionalnu strukturu stanovništva, ulazila su 3 jevrejska predstavnika (uz 12 muslimanskih, 6 pravoslavnih i 3 katolička predstavnika). I nakon što je 18.02.1899. gradski statut unekoliko izmjenjen, broj vjećnika Jevreja kao i broj vjećnika pripadnika drugih konfesija, sem katoličke, ostao je nepromjenjen.14 Gradsko zastupstvo nije bilo demokratska institucija, jer se konstituisalo na osnovu vrlo visokog izbornog cenzusa, a jedna trećina njegovog sastava imenovala je Zemaljska vlada. Mada je imalo vrlo ograničenu autonomiju, gradsko zastupstvo davalo je značajan doprinos rješavanju niza komunalnih pitanja. 15

U previranjima uoči aneksije i Jevreji su početkom 1908. uvučeni u vrtlog političkih borbi. Povod su bile odredbe nacrta novog gradskog statuta Sarajeva, kojim se priznavalo doseljenim austrijskim i ugarskim državljanima pravo glasa. Inače, projekt novog statuta bio je zasnovan na modernim liberarnim načelima i predviđao je autonomno odlučivanje o svim opštinskim poslovima. Predsavnici Srba i većina muslimanskih zastupnika osporavali su izborno pravo doseljenicima. Nasuprot tome vijećnici Jevreji (Danon, dr Grunfeld, Salom) glasali su 8. februara 1908. zajedno sa hrvatskim vijećnicima i muslimanskom grupom Esadefendije Kulovića da se to pravo doseljenicima prizna, što je bila također intencija vlasti. Međutim, Većina vjećnika izjasnila se protiv izbornog prava stranaca, stoje dovelo do ostavke gradonačelnika i raspuštanja gradskog zastupstva. Na izborima održanim 13. aprila 1908, na kojima je učestvovalo 93% birača, pobjedile su one političke snage koje su predhodno ostale u gradskom vijeću u manjini. Mada je doseljenicima priznato izborno pravo, do promjene statuta nije došlo. 16 Međutim, glasanje u gradskom vijeću, i izborna kampanja vođena sa mnogo žući, zaoštrila je u delikatnim političkim prilikama uoči aneksije odnose između provladinih grupa i opozicije. Držanje jevrejskih vjećnika i birača ostavilo je određene tragove u daljim odnosima između Jevreja i Srba, koji su i docnije prebacivali Jevrejima da su svojim glasovima "odlučili u korist stranaca".17 Netrepeljivost prema strancima bila je, inače, tuđa kosmopolitskom duhu Jevreja.

Po okončanju aneksione krize na političkoj sceni u Bosni i Hercegovini dominiralo je pitanje uvođenja ustavnih institucija. Nijedna politička grupacija nije bila zadovoljna u pogledu nadležnosti budućeg Sabora, kao i sa nizom drugih odredaba ustavnog projekta. Tokom 1909. i početkom 1910. domaći političari su stavljali zamjerke i podnosili predstavke nosiocima vlasti u vezi sa odredbama budućeg ustava. Pri tome se težište njihovih zahtjeva sve više prenosilo na to da se jednoj ili drugoj konfesiji u Saboru dodijeli koji poslanički mandat više ili još koji virilist. To je bio razlog da su predstavnici Srpske narodne organizacije osporili Jevrejima pravo da budu predstavljeni u Saboru, jer su smatrali da bi to bilo na račun Srba. Inače, sve su političke stranke, izuzev Socijaldemokratske stranke B i H, prihvatile kao trenutnu neminovnost izborni sistem, koji je počivao na konfesionalnoj podjeli birača u odvojena izborna tijela, paralelno sa njihovom podjelom u posebne izborne kurije na osnovu socijalnog statusa. To je učinila i Srpska narodna organizacija, koja se u svom programu i javnom političkom djelovanju zalagala za parlamentarnu demokraciju i opšte, direktno i jednako pravo glasa.

Nakon što su srpski prvaci Gligorije Jeftanović, Vojislav Šola i dr Danilo Dimović dali izjavu lojalnosti ministru Istvanu Burianu 3. maja 1909. u Beču, Srpska narodna organizacija, opredjelivši se u većini za "realnu" politiku, formulisala je na skupštini povjerenika u Sarajevu sredinom istog mjeseca svoje prigovore i prijedloge u pogledu zemaljskog ustava. Tada je pored ostalog zaključeno da se u predstavci ministru naglasi principijelan stav protiv konfesionalnih kurija, ali da se tome u datim okolnostima ne daje aktuelan značaj i traži korekcija broja virilista u korist Srba.lx U predstavci, koju su ministru Burianu proslijedili 19. maja 1909. Gligorije Jeftanović i Vojislav Šola19 pored drugih zahtjeva, traženo je da broj virilista za svaku konfesiju bude u istom srazmjeru koji bi trebalo da važi i za podjelu poslaničkih mandata. U tom pogledu insistiralo se na proporciji 2:3:4 u odnosima između katoličkih, muslimanskih i pravoslavnih mandata.20

Podnosioci predstavke, koja je do sada ostala nepoznata u literaturi, izrazili su posebno čudjenje i protest što je sefardski nadrabin Sarajeva treba da dobije mjesto viriliste u Saboru i što je uz to Jevrejima obećano da će imati jednog izabranog zastupnika. Pri tome je rečeno da su svi drugi konfesionalni virilisti reprezentanti većih jedinstvenih organizacija, dok Jevreji takve organizacije nemaju nego posjeduju jednu ustanovu posve lokalnog karaktera. Već iz tog razloga Jevreji se ne bi mogli izjednačiti sa drugim konfesijama, čiji virilisti ulaza u Sabor. Ni u odnosu na svoju brojnost Jevreji, po ovom mišljenju, ne bi mogli dobiti svog virilnog predstavnika. Srpski političari su smatrali da bi, s obzirom na malobrojnost Jevreja, bilo sasvim dovoljno da jevrejski birači svojim glasovima utiču na izbore odnosno na program poslanika. Izražavali su negodovanje zato što se Jevrejima daju privilegije na štetu Srba. Naglašeno je da kod svih ostalih konfesija tek na 25.000 stanovnika dolazi jedan poslanik, dok 10.000 Jevreja treba da dobije jednog poslanika i jednog virilistu.

U predstavi je osobito istaknuto da se Jevreji nisu nikad bavili "javnim poslovima naše domovine" i da se "njihova djelatnost nije nikada kretala izvan kruga trgovačkih špekulacija." Ovo je navedeno kao dodatni razlog da se Jevrejima ne da "poseban privilegovan položaj."

Prednji navodi bili su potpuno suprotni intencijama vlasti i u nesaglasnosti sa stavovima predstavnika ostalih nacionalno-konfesionalnih grupa. Baron Isidor Benko, civilni adlatus poglavara Zemaljske vlade, predlažući u februaru 1909. Zajedničkom ministarstvu finansija da Jevreji treba da dobiju jedan poslanički mandat u gradskoj kuriji, naglašavao je da su Jevreji odavno konzervativan i državotvoren elemenat, koji je igrao istaknutu ulogu u Bosni i Hercegovini na području trgovine, industrije i zanatstva. Benko je ukazao da su Jevreji prije austrougarske okupacije bili zastupani u svim upravnim tjelima, a dvojica Jevreja su bili članovi Turskog parlamenta. Jevreji, sa nešto više od 11.000 stanovnika, činili su dio gradske populacije u zemlji od oko 300.000 ljudi, koja je iako relativno malobrojna u odnosu na ukupan broj stanovnika, trebalo po rječima barona Benka da dobije polovinu od svih mandata. Cilj je bio da se stvori protuteža agrarnim interesima kao i onima iz drugih staleža.21

Za Jevreje su se zauzele i jevrejske gradske opštine u austrijskoj polovini Monarhije, predvodjene jevrejskom opštinom Beča, koja je podnijela memorandum ministru Burianu. U memorandumu je trženo da se bosanskohercegovačkim Jevrejima osigura posebno mjesto u Saboru bez obzira što njihov broj ne doseže 25.000 stanovnika. Pri tome se isticalo da su Jevreji uglavnom gradski elemenat, nosilac kulture i privrede a time i važan faktor u opštem razvirku zemlje. Na sjednici vladine ustavne ankete 16. februara 1909, na kojoj su Jevreje predstavljali Ješua Salom i dr Moritz Rotkopf, svi članovi ankete saglasili su se da se Jevrejima u gradskoj kuriji obezbjedi najmanje jedno izborno mjesto, s tim što bi posebno njihove vjerske interese u Saboru zastupao jedan viši jevrejski sveštenik. 21a Ovo su, medjutim, nekoliko mjeseci kasnije Jevrejima osporili u navedenoj predstavci reprezentanti Srpske narodne organizacije, koji zbog svog opozicionog stava nisu učestvovali u radu ustavne ankete nego su naknadno izložili svoje stanovnište prema pripremanim ustavnim rješenjima.

Medjutim, srpski protest protiv jevrejskih mandata nije mogao imati efekta. On je ipak bio indikator izvjesnih političkih tenzija, koje su se povremeno javljale izmedju srpskih političara i Jevreja. Ove tenzije su imale podlogu u različitom odnosu jednih i drugih prema austrougarskoj upravi i konkurenciji na ekonomskom području izmedju srpskog i jevrejskog gradjanstva.

Na prvim saborskim izborima u maju 1910. u 20-tom izbornom kotaru II gradske kurije izbran je za poslanika Sefard Ješua Salom. Međutim, on se krajem iste godine odrekao mandata zbog "unutršnjih svađa" među Jevrejima, kako je to izvjestila Zemaljska vlada.22 Na naknadnim izborima održanim 30 januara 1911. izbran je advokatski koncipijent dr Vita Alkalaj sa 919 glasova, dok je njegov protukandidat bankar i sarajevski gradski vijećnik Avram D. Salom dobio 406 glasova. Vlasti nisu davale politički značaj ovoj izbornoj borbi, u kojoj se većina Sefarda podijelila u dva protivnička tabora nakon porodične svađe između Avrama D. Saloma o Ješue Saloma. Samo je od strane Zemaljske vlade zapaženo da su u ovoj izbornoj borbi prvi puta u Bosni i Hercegovini prlično otvoreno podmićivani birači.23 Inače, Albert S. Eskinazi i dr. bezuspješno su pokušali da žalbom ospore regularnost izbora dr Vite Alkalaja za poslanika u Saboru.24

Iz redova Jevreja postao je virilni član Sabora dr Moritz Rotkopf, kada je poslije dr Josefa Fischera izabran za predsjednika Advokatske komore B i H. S druge strane, virilno mjesto koje je pripadalo nadrabinu Sarajeva ostalo je nezaposjednuto. Ovo je dr Vita Alkalaj objašnjavao u Saboru time što je jevrejska zajednica bila zapostavljena pri dodjeli subvencije iz zemaljskog budžeta i time bila lišena mogućnosti da taj položaj popuni.25

Jevreji su ponovo u avgustu 1913. privukli pažnju političke javnosti. Naime, tada su vlasti u spiskove birača srpsko-pravoslavnog izbornog kotara I kurije, II izbornog razreda unijele sve Jevreje, koji su plaćali više od 500 kruna direktnih poreza, što je bio jedan od uslova za pravo glasa u pomenutom izbornom razredu. Prema pisanju tadanje štampe ovakvih jevrejskih birača bilo je bar 300. Pored Jevreja i birači evangelisti našli su se u spiskovima birača u srpskoj izbornoj jedinici I kurije, usprkos oštrim protestima opozicionih Srba, koji su osporavali zakonitost ovog postupka.26

Ova mjera vlasti bila je u sklopu priprema za naknadne izbore za upražnjeno poslaničko mjesto u I srpskoj kuriji, čiji su birači bili većinom sveštenici, činovnici i učitelji. Vlada je želila da spriječi dolazak radikalnijih elemenata u Sabor, što je do tada omogućavao potpuno uzdržan stav vlasti prilikom izbora. Vladi je bilo u datoj situaciji posebno stalo da ojača srpsku grupu u Saboru koja bi bila sklona da učestvuje u provladinoj radnoj većini. Posebno putem uticaja na činovnike da glasaju za dr Savu Vukanovića, kandidata koji je uživao njenu podršku, vladi je uspjelo da na naknadnim izborima 9. septembra 1909. propadne kandidat grupe "Narod" dr Đorđe Pejanović koji se eksponirao kao protivnik Monarhije.27 Ovim i drugim metodama uticaja na birače, kakvi su se inače praktikovale u Ugarskoj, vlastima je pošlo za rukom da i na naknadnim izborima održanim 8, 9 i 10 decembra 1913. osiguraju pripadnicima političke grupe dr Danila Dimovića da zauzmu većinu poslaničkih klupa u Saboru, koje je napustila grupa oko "Srpske riječi".

Uplitanje jevrejskih birača u izbornu borbu među Srbima izazvalo je žestoku reakciju predstavnika radikalne srpske opozicije. Tako se u "Narodu" od 17.(30) VIII 1913, koji je uređivao Risto Radulović, pojavio vrlo oštar osvrt na političku i privrednu djelatnost Jevreja u Bosni i Hercegovini pod naslovom "Naši Jevreji". Napad je bio popraćen optužbama za "beskrupuloznost" i odsustvo moralnih obzira u privrednom poslovanju Jevreja, ali je težište bilo na kritici njihovog političkog držanja. Njima se prebacivalo da bezuslovno pristaju uz vladu i da to znaju da naplate i političkom i privrednom pogledu. Kao argument za ovo navedeno je kako su Jevreji, i pored svoje malobrojnosti, na račun Srba predstavljeni u Saboru, te da se "najunosniji poslovi države povjeravaju njima". Pisac članka zagovara da se Jevrejima odgovori tako što bi Srbi sproveli u život devizu "svoj svome". S obzirom da su Srbi glavni potrošači svega čime Jevreji trguju, ovu devizu trebalo je, po autoru, realizovati sistematski i do kraja. Cilj je bio da se isključivo srpskom gradskom stanovništvu pribave i održe kao mušterije srpski seljaci. Ukoliko se kod Srba trgovaca ne može naći sve ono što prodaju Jevreji, trebalo se pobrinuti da sve to i Srbi nabave. Naročitu pažnju trebalo je obratiti na to da sitni srpski trgovci svoje potrebe podmiruju jedino kod Srba veletrgovaca, te ukoliko su kreditom vezani za Jevreje, da se od toga oslobode i orijentišu na srpske novčane zavode.28

Karakteristično je da se autor citiranog napisa ograđuje od antisemitizma i ističe da su Srbi u Bosni i Hercegovini potpuno liberalni u odnosu prema Jevrejima, te da ne pokazuju ni najmanjeg znaka rasne mržnje ili vjerske netolerancije. On se samo, po sopstvenim riječima, zauzimao za adekvatan srpski odgovor na jevrejske izazove.29

Očito je, da tu nije bila riječ o antisemitizmu rasno ili vjerski motivisanom. Međutim, pozivi da se poslovni odnosi odvijaju samo unutar svog nacionalno-konfesionalnog kruga, potaknuti izbijanjem političkih antagonizama, bili su izraz i određene inferiornosti u konkurenciji s jevrejskim privrednicima. Deviza "svoj svome" pojavila se i u srpskoj nacionalnoj sredini u Bosni i Hercegovini pred prvi svjetski rat, ali nije ostala na nju ograničena. Ona će docnije biti više prisutna u drugim, posebno malograđanskim krugovima, u kojima je egzistirala još od kraja 19. stoljeća. Za međuratni period treba imati u vidu promjenu nacionalnog kataktera vlasti poslije 1918. i njegov uticaj na srpsko -jevrejske odnose, kao i razvoj odnosa na međumarodnoj sceni, naročito pred II svetski rat. Antijevrejska raspoloženja iz ranijeg vremena, motivisana privrednim i političkim razlozima, postala su plodno tlo za izrastanje otrovnijeg, rasističkog oblika antisemitizma, kojeg na našim prostorima nema do pobjede nacizma u Njemačkoj. To podrazumijeva potrebu da se korjeni takvih rapoloženja kritički osvijetle i naučno valorizuju.

Bilješke u tekstu
1  Vidi Ferdo Hauptmann, Privreda i društvo u B i H u doba austrougarske vladavine (1878-1918), Prilozi za istoriju B i H II, ANUB i H Posebna izdanja LXXIX/18, Sarajevo 1987, str. 109-110, 194-195; up. G. Holtz, Die letzten Kampfe und der Heimmarsch, Wien-Leipzig 1908, str. 12 i dalje Johann Asboth, Bosnien und die Herzegowina, Wien 1888, str. 165; E. Leveleye, Die Balkanlánder, Leipzig 1988, str. 236.

2 Up. Avram Pinto, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1987. str. 16.

3 Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Herzegowina 1913, str. 1.

4 lijas Hadžibegović, Postanak radničke klase u Bosni i Hercegovini i njen razvoj do 1914. godine, Sarajevo 1980, str. 97-102, 115; i s t i , Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19 i 20. stoljeća, Sarajevo 1991, str. 65-80; Hauptmann, op. cit. str. 194-195.

5 Hadžibegović, Postanak radničke klase str. 194-197.

6 Ferdinand Schmid, Bosnien und die Herzegowina unter der Verwaltung Ósterreich - Ungarns, Leipzig 1914, str. 694-695.

7  Todor Kruševac, Sarajevo pod austrougarskom upravom 1878-1914, Sarajevo 1960, str. 395.

8 U školskoj godini 1909/10. osnovnim školstvom bilo je obuhvaćeno 17.504 djeteta pravoslavne vjere, 16.198 djece katoličke vjere, 5443 djeteta islamske vjeroispovjesti, 1.350 jevrejske djece i 653 djeteta koja su pripadala ostalim konfesijama. Schmid op. cit. str. 723.

9 Stenogratski izvještaji o sjednicama bosanskohercegovačkog sabora (dalje BHS) god. 1910,1 zasj. Sv. I, Sarajevo 1910, str. 460-464; 673-675; up. Schmid op. cit. 693-694.

10 BHS god. 1910,1 zasj. Sv. I, str. 655-656.

11  BHS god. 1910/11,1 zasj. Sv. Ill, Sarajevo 1911, str. 1150-1156.

12 Vidi Schmid op. cit. str. 693,694; Prema popisu iz 1910. grkokatolika je bilo 8.136 a evangelista 6.342. Prvi su participirali u stanovništvu B i H sa 0,43% a drugi sa 0,33%. Kao nap. 3.

13  Vladislav Skarić, Sarajevo i njegova okolina, Sarajevo 1937, str. 226-227.

14 Vidi Kruševac op. cit. str. 63 i d.; Hamdija Kreševljaković, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave (1878-1918), Sarajevo 1969, str. 27-29.

15  Vidi Tomislav Kraljačić, Kalajev režim u B i H 1882-1903, Sarajevo 1987, str. 450; Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi str. 87-90.

16 Kao napomena 14,

17 Risto Radulović, Izabrani radovi, Sarajevo 1988, str. 154.

18 Fritz von Reinohl, Grosserbische Umtriebe vor und nach Ausbruch des ersten Weltgrieges, I Der Fali Jeftanović - Šola - Gavrila, Wien 1944, Nr 58, str. 49.

19 Haus - Hof - und Staatsarchiv Wien, Politisches Archiv I, K. 638, Cabinett des Ministeres VIII c 12/1, 212-233 f. prepis predstavke na njemačkom jeziku.

20 Imajući u vidu pomenutu proporciju Srbi su računali na 32 od ukupno 72 poslanička mjesta u Saboru. Međutim, kako je i za Jevreje bio predviđen jedan poslanički mandat, to je i ključ koje su vlasti postavile za podjelu poslaničkih mandata između tri najbrojnije konfesije pozivajući se na odnose u stanovništvu bio 4:6:7,75. Po tom ključu pravoslavnim Srbima pripalo je 31 poslaničko mjesto. (Vidi Hamdija Kapidžić, Bosna i Hercegovina pod austrougarskom upravom (članci i rasprave), Sarajevo 1968, str. 86-88). Pomenute tri konfesije trebalo je da budu predstavljene u Saboru sa po pet virilista iz redova vjerskih dostojanstvenika odnosno funkcionera autonomnih vjersko - prosvjetnih institucija, dok je kao predstavniku jevrejske konfesije sefardskom nadrabinu Sarajeva osigurano mjesto viriliste. Kako za ostale viriliste, koji su po položaju ulazili u Sabor, nije bila određena njihova vjerska pripadnost, to je po ocjeni podnosioca srpske predstavke otvaralo mogućnost da se pojedina konfesija protežira ili ošteti

21  Kapidžić op. cit. str. 71-72.

U 66 naselja koja su 1910. imala status grada živjelo je 1910. g. 278.158 lica odnosno 14,7% stanovništva zemlje. (O privrednom i socijalnom karakteru gradskih naselja vidi Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi str. 20 i d). Stanovnici gradova, koji su birali u II kuriji, imali su sa visoko oporezovanim građanima i inteligencijom iz I kurije zajedno 33 poslanička mandata, dok je biračima iz seoskih opština u III kuriji pripalo po "Izbornom redu" 34 mandata. Ostalih 5 izbornih mjesta pripalo je veleposjednicima. Međutim, ako se uzmu u obzir i virilni članovi Sabora, onda protežiranje gradskog elementa postaje još izrazitije. O izbornom sistemu, te nacionalnom, socijalnom i političkom sastavu Sabora vidi Dževad Juzbašić, Radničko pitiinje u programima građanske politike i djelatnosti Bosanskohercegovačkog sabora. Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu 22,1986, str. 31-37; Mustafa Imamović, Pravni položaj i unutrašnji politički razvitak Bosne i Hercegovine od 1S78 do 1914, Sarajevo 1976, str. 204 i d.; Kapidžić op. cit. str. 86-93.

21a Kapidžić, ibidem str. 71-72.

22 Telegram Zemaljske vlade od 7. decembar 1910. Arhiv B i H u Sarajevu, Zajedničko ministarstvo finansija Pr BH 1752/1910.

23 Navodno je Ješuu Saloma koštao izbor njegovog kandidata i nasljednika u Saboru, dr Vite Alkalaja, oko 30.000 kruna, dok su izbori propalog kandidata Avrama D. Saloma koštali još i veću sumu. (Zemaljska vlada Zajedničkom ministarstvu finansija 3.2.1911. Pr BH 174/1911) Ne izgleda vjerovatno da bi mogli biti u pitanju tako visoki iznosi.

24 BHS god. 1910/11,1 zasj. Sv. III, str. 845. Ponovo se, međutim, na izborima za gradsko zastupstvo Sarajeva održanim 11. decembar 1913. vodila žestoka izborna bitka između Ješue Saloma i Avrama D. Saloma. Prvi se našao na listi Esad-efendije Kulovića, koju je podržavala većina sarajevskih Jevreja. Drugi je bio na listi Fehim-efendije Čurčića, čija je stranka, Ujedinjena muslimanska organizacija, pripadala tada obrazovanoj vladinoj većini u Saboru. Zahvaljujući mahinacijama vlasti pobjedila je Čurčićeva lista. Za izbor Avrama D. Saloma glasali su mnogi vladini činovnici i doseljeni Jevreji iz Monarhije. Vidi Mehmed Spaho, Izborni falsifikati prije rata, u: Narodna uzdanica, Kalendar za godinu 1935, Sarajevo 1934, str. 52-55.

25  Kao napomena 11.

26 Spaho op. cit. str. 49-50.

27  Notiz fur die Rucksprache mit Jeftanović 1.9.1913. Kriegsarchiv Wien, Nachlass Potioreks A 3 Fasz. 2 Nr 431; Personliche Vormerkungen Potioreks XXVI/1913, str. 20, ibidem A 3 Fasz. 5.

28 Risto Radulović, Izabrani spisi str. 153-154. 2y Ibidem.

SUMMARY Dževad JUZBAŠIĆ 
A FEW REMARKS ABOUT JEWS IN BOSNIA AND HERCEGOVINA AT THE TIME OF THE AUSTRO - HUNGARIAN RULE
The Austro - Hunagrian occupation in 1878 was a great turning point in the history of Bosnia and Hercegovina. As a result of historical events great changes happened within the Jewish community, which became an important factor in the economic and cultural transformation of the country. Within the demographic changes, besides the local Sephardim, Jews from Austro - Hungary come to Bosnia and Hercegovina and their number reached one third of Jews on the whole. After giving some basic data about the Jewish population, the author points out the necessity of further studies which would give a clear picture about the Jewish community of that period. The paper is, however, focused to the question of subsidizing the religious and educational necessities of Jews from the Land Budget, and especially to the participation of Jews in the political life of Bosnia and Hercegovina in the pre-annexation and constitutional periods. In treating that problem the author used, besides the literature and published sources, some unpublished archival data some political tensions, are in the center of attention which appeared from time to time in the relations between the Serbian opposition and the Jews, and which were a result of their different attitudes towards the Austro - Hunagrian administration as well as the economical competence between the Serbian and the Jewish population.

Prof. Dr. Dževad Juzbašić
NEKOLIKO NAPOMENA O JEVREJIMA U BiH U DOBA AUSTROUGARSKE UPRAVE 
(A FEW REMARKS ABOUT JEWS IN BOSNIA AND HERZEGOVINA AT THE TIME OF THE AUSTRO – HUNGARIAN RULE)
Sefarad 92 str. 93-110 
SEFARAD'92

---