Dr Marcel Šnajder

Istinska filozofija naći će se uvijek na zajedničkom putu sa svim ostalim tendencijama koje sprečavaju da se točak istorije obrne unazad - pisao je Dr Marcel Šnajder u sarajevskom časopisu »Pregled« godine 1940. Prateći od rane mladosti neprekinutu misaonu nit ove istinske filozofije, prateći, uz to, verificiranje njenih istina u praksi života, on je d sam, s dosljednom postupnošću, došao na put naprednih tendencija, da na tom putu i svoj životni zadatak jasno sagleda u borbi protiv onih snaga koje su u teoretskom i praktičnom djelovanju bile usmjerene na to da točak istorije obrnu unazad. I, jednom sagledan, ovaj zadatak ostao je organski ugrađen u njegovu mnogo strano nadarenu ličnost da se, s vremenom, razvije i uobliči u određen i čvrst životni program kojim je onda bila dosljedno usmjeravana sva njegova intelektualna aktivnost. Sva njegova djelatnost uvijek je zračila sviješću o dužnostima naprednog intelek¬tualca prema zahtjevima progresa i humaniteta i uvijek opominjala na sve dužnosti sve do po¬sljednjeg časa, sve do momenta kada je nasiljem mračnih sila nazatka prekinuta nit njegova djelovanja i njegova života. 

Marcel Šnajder rođen je g. 1900. u Dembicama, malom gradu u austrougarskom dijelu Poljske, odakle su mu roditelji u njegovom ranom djetinjstvu s činovničkom službom prešli u bosansko-hercegovačku provinciju. Klasično gimnazijsko školovanje započeo je u Mostaru i, u godinama prvog svjetskog rata, nastavio i završio u Travniku. Opseg njegovog talenta i intelektualnog interesa bio je već u ovim gimnazijiskim godinama toliko pro stran da ga nije mogao ispuniti program školskog obrazovanja i dosta opsežno, ali pažljivo kontrolisane školske lektire. U školskom programu iz matematike i prirodnih nauka, u propisanim tekstovima iz antičkih klasika, on nije nalazio samo školske zadatke - koje je on inače s lakoćom svaldadavao - nego i zamamljiv poziv u svijet nauke, literature i filozofije, gdje se njegovom mladićkom, misaono orijentisanom i radoznalom duhu otvaralo zanimljivo područje traženja, saz¬navanja i intelektualnog užitka. U samostalnom traženju odgovora na pitanja koja su zalazila u krug interesa gimnazijalca Šnajdera izoštravao se njegov kritički duh, razvijao smisao za teoretsko mišljenje, za logično izvođenje zaključaka, za skladnost forme govornog i pisanog izraza. U ovim godinama učenja i traženja njegov interes bio je više okrenut misaonom svijetu nego svijetu iskustva, pa je do svojih prvih slobodnih stavova dolazio više putem teoretskog razmatranja nego posmatranjem stvarnosti i životnih pojava u njoj.

Šnajderov pogled na svijet formirao se postupno, logično i definitivno u vremenu uni¬verzitetskih studija u Beču i Zagrebu, u godinama neposredno poslije prvog svjetskog rata, kada su prva ostvarenja Oktobarske revolucije potresala temeljima ustaljenih i ustajalih mišljenja i na dnevni red javnih ili zatvorenih teoretskih diskusija postavljala Marksovo učenje o društvenom uređenju svijeta. Na stvarnost presudnih istorijskih događaja i pokreta, u aktivnom učešću u borbi za afirmaciju naprednog mišljenja, Šnajder je izgrađivao svoj napredni stav i iz kruga filozofskih razmatranja ulazio u stvarnost društvenih zbivanja da tu, u studentskim diskusijama i, kasnije, u praksi školsko-pedagoškog, publicističkog i društvenog rada dođe do pravog izražaja i da svom javnom djelovanju dade pun društveni smisao. Studirajući savjesno marksističke, osobito filozofske tekstove i prateći polemiku koja se vodila o smislu i prak¬tičnim konsekvencijama u njima sadržanih teoretskih postavki, Šnajderov kritički duh nazirao je i shvatao smisao i efektivno st svakog filozofiranja i njegovu svjesnu ili nesvjesnu, posrednu ili neposrednu društvenu angažovanost u klasno podijeljenom društvu. Nazirao je i svoj vlastiti idejni put koji ga je sve sigurnije vodio u stvarnost života i u praksu društvenih zbivanja i sa¬gledavao svoje mjesto u progresivnom kretanju društva.

Godine 1924. Šnajder je završio studije matematike i filozoilje na zagrebačkom univerzitetu i iste godine predao doktorsku disertaciju pod naslovom "Pokušaj određenja istine«, koju je sa istaknutim uspjehom odbranio slijedeće, 1925. godine. Izborom ove teme iz oblasti teorije spoznaje i čiste logike, Šnajder je sebi dao priliku da u filozofskim razmatranjima primijeni svoj fini smisao za suptilnu analizu i definiciju pojmova i izoštren dar da zapazi jedva vidljive logičke i spoznajno teoretske pukotine u metodima određivanja istine koje su primjenjivali priznati predstavnici raznih filozofskih pravaca.

Sa izgrađenlm pogledom na svijet, sa sviješću o dužnostima i odgovornostima naprednog intelektualca prema društvu, Šnajder je godine 1924, otpočeo svoje djelovanje kao profesor matematike i filozofije na I ženskoj gimnaziji u Sarajevu i produžio ga na raznim gimnazijama u Sarajevu i drugim mjestima u koja je u toku službe bio premještan. Njegovo prisustvo odmah se osjetilo u krugu naprednih nastavnika sarajevskih srednjih škola gdje je, zajedno sa Ognjenom Pricom, Stjepanom Tomićem, Jovanom Kršićem i Kalmijem Baruhom unosi o novi duh i nova shvatanja o ulozi škole i nastavnika u društvenim kretanjima. Gledajući na svoju ulogu vaspitača u okviru društvenih zadataka i usrnjeravajući uvijek svoje djelovanje ka društvenim potrebama i ciljevima, Šnajder je uspijevao da kod svojih vaspitanika stvori živu predstavu o pravom smislu školskog obrazovanja. Izvanredno dotjeranim sredstvima izražavanja, logično jasnim, elegancijom duha protkanim izlaganjem školske materije on je znao da aktivizira interes učenika i pokrene njihovo spoznanje mogućnosti. Od učenika je tražio mnogo i postizao mnogo - ne sredstvima pritiska, straha i nametnute discipline (iako ulogu discipline nije omalovažavao) - nego svojim sistemom nastave iz kojeg je uvijek zračio i njegov pogled na svijet.

Visoki lični kvaliteti Marcela Šnajdera i njegova napredna ubjeđenja dolazili su do iz¬ražaja kako u školskoj učionici, tako i u javnim predavanjima, u naučno-publicističkoj djelatno¬sti, na sjednicama nastavnika, na skupštinama Profesorskog društva, u razgovorima za stolom ili u šetnji ulicom. Svuda, u svakom skupu njegov fini duh budio je interes, podsticao prijatelje i ućutkivao protivnike, pokretao ravnodušne iz građanski udobnog mirovanja na arenu društvene aktivnosti. Njegova živa riječ, ne manje od njegovih napisa, uvijek je bila opremljena izražajnom svježinom i odmjereno srezanom formom; i sve da u javnom životu i nije ostavio trajnijih tragova, sami razgovori s njim ostali bi kao trajan doživljaj u sjećanju njegovih prijatelja i poznanika. .

Marcel Šnajder nikad nije spadao među one, ne tako rijetke, intelektualce koji su svoja napredna ubjeđenja zadržavali za sebe i u sebi. On ih je smjelo iznosio u javnost u napisima i javnim predavanjima za koje je odabirao one teme koje su se mogle povezati sa aktuelnom stvarnošću i pokazati nikad neprekinuti kontnuitet naprednog mišljenja i težnje za boljim uređenjem međuljudskih odnosa. Kad piše o Đordanu Brunu, o Spinozi, ili o bilo kojem velikom misliocu, ili o bilo kojem filozofskom problemu, ili društvenoj pojavi, njegove su teme uvijek aktuelne i aktuelno angažovane, a izraz zaoštren i smišljeno usmjeren' da sadržajnom oštricom pogodl u pravi cilj i izazove traženo djejstvo.

Životnu snagu progresivne tendencije misaonog čovječanstva u njenom dugom kontinuitetu Šnajder drži pred očima kad odabire temu, kad utvrđuje istorijsko mjesto i društvenu opre¬dijeljenost velikih mislilaca, kad u njihovim mislima pronalazi moćnu polugu za aktiviranje naprednih snaga i za uklanjanje korova reakcije koji je naprednu tendenciju uvijek gušio – a nikad tako surovo kao u vrijeme Šnajderovog vlastitog djelovanja. Znao je da zapazi i da stekne ono što je, sa gledišta progresa, suštinsko i osnovno u djelu pojedinog mislioca, da to sušiinsko oduzima iz nečistlh ruku reakcionarnih falsifikatora koji su znali i znadu da prisvajaju ono što im ne pripada i što u stvari govori protiv njih. Ustajući protiv nečistih namjera, Šnajder je u članku »Spinoza i istorijski materijalizam« (Pregled X 1934) napisao ovo:

»Spinoza je bIo predmet najraznovrsnijih tumačenja sa strane mističara i idealista, rabina i patera, političara i humanih pacifista. Revolucionarna misao Spinozine filozofije gubila je u takvim shvatanjima svoju oštricu, a umesto centrainih i glavnih misli Spinozinih, pojavile su se u prvom planu izvitoperene ideje desetog reda... Prisvajanje Spinoze može za filozofa materijalistu imati samo jedan smisao: odrediti njegovu poziciju u istoriji i današnjici s obzirom na analogiju klasnih odnosa pre i sada. Izdvajanje filozofskih misli iz neposrednog istoI1ijskog kompleksa, interpretiranje, kritikovanje i usklađivanje flilozofskih misli van vremena, in abstracto, posao je isto toliko skolastičan, koliko je u suštini tendenciozan. . . Današnja istorijska epoha ne daje buržoaziji pravo da Spinozu smatra svojim filozofom, jer Spinozine revolucio¬narne misli, istaknute danas, govore protiv nje«. A jednu od ovih revolucionarnih misli Šnajder je istakao ovim Spinozinim tekstom: »... vjerovanje nije ništa drugo no pokvarenost i predrasude, i to predrasude što spuštaju razumna čovjeka na stepen životinje sprečavajući ga da se služi svojim slobodnim mislima, da razlikuje šta je pravo šta krivo, predrasude koje su naročito za to smišljene da uga se svetlost razuma« (Pregled X 1934).

U članku »Misli o Đordanu Brunu« (Pregled X 1934) Šnajder je u nekoliko poteza nacrtao istorijski lik ovog filozofa i naučnika, čije su mišljenje i životna sudbina, završena na lomači. bili sasvim aktuelni u vrijeme kad je članak pisan: Tada su se već u Hitlerovom carstvu pripremale gasnekomore, a na lomačama u plamenu nestajali spisi slobodnih mislilaca, dok je klerofašistička štampa krstaškim propovijedima protiv komunizma podizala zavjesu moralnog licemjerstva da prikrije sramotno st ovog varvarstva dvadesetog stoljeća. L ove mračne pojave u savremenom svijetu, koje su toliko uzbuđivale njegovu naprednu savjest, davale su povoda Šnajderu da na primjerima Spinoze, Bruna i drugih slobodnih mis1ilaca proteklih vremena pokaže mučne ali sigurne korake progresa, pa je i ovaj napis o Brunu započeo ovakvim ref¬leksima:

»Naučne istine ne rađaju se lako, ne plasiraju se bez otpora, ne sankcionišu se ako ne konveniraju. .. Ali u ovom tromom i krivudavom hodu istorijskog koraka, društvene su snage. davale pojedince, odvažne i daleko vide mislio ce dli fantaste, koji su umeli da obasjaju budućnost, da jednim zamah om obuhvate duge periode što se lagano odmotavaju u istorijskom filmu. Idući ovako mimo inertne stvarnosti, ovi su ljudi bili obeleženi kao otpadnici, jeretici i revolucionari«. Upoređujući savremeno mračnjaštvo sa prošlim Šnajder je naveo još jednu epizodu iz posmrtne sudbine ovog revolucionarnog preteče savremene nauke: Godine 1929. faši¬stička vlada Italije naredila je da se ukloni Brunov spomenik koji je g. 1889. bio podignut na mjestu gdje je Bruno, godine 1600, bio spaljen na lomači. »Stav fašizma prema spomeniku, velikog Bruna - završava Šnajder svoje refleksije u istom napisu - oličava njegov odnos prema slobodnoj nauci. To je gest reakcije protiv naučne misli koja je revolucionarna. Svoju borbenu oštricu izgubiće ta misao onda kada je više ništa ne bude sprečavalo da postane opšta svoj ina čovečanstva. Neznatni incident s Brunovim spomenikom ilustruje borbu koja je u toku, koje postajemo svakim danom svesniji«.

Na drugom mjestu, u članku »Večna jeres filozofije« - svom poslednjem napisu - Šnajder je u nekoliko karakterističnih paralela istakao ovo sudaranje svjetla i mraka, ovo mučno prodiranje slobodne misli do savjesti čovječanstva, ovu žilavu borbu, ovo padanje i ustajanje u naporima za uklanjanje prepreka koje joj stoje na putu. Slobodna, progresivna misao uvijek je bila spona za vladajuće klase i stoga mrska reakcionarnim vlastodršcima. Lomače su joj sudile, ali je ona uvijek ponovno nicala i nagonski se širila. Sudbinu, slobodnih filozofa prošlosti Snajder je projicirao u vlastitu savremenost, u vrijeme bezumnih fašističkih orgija kada je svirepa mržnja prema progresu nadmašivala i samu ubilačku maštu srednjovjekovne inkvizicije. Naveo je, u pomenutom članku, slučaj spaljivanja spisa antičkog filozofa Protagore zbog njihove bezbožne sadržine i na to nadovezao ove aktuelne misli:

»Dvije i po hiljade godina posle Protagore mi smo, pre nekoliko godina, doživeli da se u srcu kulturne zapadne Evrope pale na lomači dela najnaprednijih i najsvetlijih umova evropskog čovečanstva. Tu su na lomači gorela najveća imena nauke ,i filozofije. . . Protagora je proglašen bezbožnikom, - danas postoji za slobodnu misao drugo ime«. I, nadovezujući ovu nit misli, on savremenom fašističkom divljan]u postavlja kao ogledalo analogiju srednjovjekovnog mraka i nastavlja: »Slobodna filozofska misao onda se zvala jeres, a slobodni mislilac heretik. . . Nama je taj srednji vek filozofske misli živo pred očima, jer ga opet gledamo na savremenom evropskom tlu. Umesto dogme, rasističke predrasude, mesto misaone slobode, nasiljem diktovani sistem«. Ove svoje misli Šnajder je izlagao javnosti godine 1940. kada je nasilje, naoružano uništavajućim oružjem, već bilo počelo da ruši države i kada je svuda oko sebe gazilo slobodu i ljudsko dostojanstvo, sapinjalo u jaram tijelo i duh, nosilo živote i sijalo smrt. Ali i tada je Šnajder smjelo isticao svoju vjeru u revoluciju, u pobjedu progresa i slobodne misli, pa je i ova razmatranja završio niječima koje i danas zvuče kao poruka onima koji ostaju: »Pitanje slobode - pisao je - postaje danas pitanje naučnog gledanja, a to znači da sloboda nije neki apstraktni zahtev, nego postulat koji izvire iz realnih pretpostavki ljudskog uređenja i iz objektivnog cilja kome teže društvene snage. A ono što svesnu filozofsku misao pokreće napred i što je oduševljava jest uverenje da istorija u jednom malom vremenskom razmaku može da učini veći napredak nego možda inače kroz hiljadu godina svoga razvoja«.

Oblm Snajderovog naučno-publicističkog djela obuhvata preko 40 radova, pretežno ob¬javljenih u časopisu »Pregled« u vremenu od 1932. do 1940. godine, koji se, velikom većinom odnose na filozofske i sociološke teme. U oblast matematike spadaju njegove naučne rasprave, recenzije i udžbenici - radovi koji su objavljeni u stručnim časopisima, u posebnim knjigama, ili preostali u rukopisima. Velika je šteta što nije stigao da dovrši tek započeti rad na »Filozofskom rečniku« koji je g. 1935. počeo da priprema sa njemu svojstvenom akribijom i zaista kompetentnom stručnošću. Omele su ga neprilike sa premještajima i druge nezgode koje je smisljao tadašnji režim da bi ugušio slobodnu riječ.

Obimnost i važnost Šnajderovog ukupnog djela može se pravo procijeniti tek onda ako se posmatra u osvjetljenju tadašnjih uslova koje je nametala s jedne strane stega policijskog režima, s duge strane zaostala i prema svakoj misaonoj inioijativi više ili manje ravnodušna sredina. A Šnajder je upravo i preduzeo da svojim napisima razbija tu stegu, tu zaostalost i ravnodušnost i to još provlačeći se kroz grebene cenzure, činio ustrajno, savjesno i odgovorno uz cijenu ne malih ličnih odrlcanja.

Šnajderova napredna ubjeđenja, jasno izražena u njegovim tekstovima, 'izražavala su se dosljedno i u njegovom praktičnom djelovanju u školi. U arhivskom materijalu sarajevskih gimnazija često ćemo naići na njegovo ime u veili sa različitim, politički obojenim aktivnostima napredne školske omladine. Već negdje od g. 1925. počinje da se u povjerljiv,im raspisima kraljevskog ministarstva prosvjete i njegovih organa pokazuje bojazan i zabrinutost zbog očiglednog snaženja borbenih naprednih shvatanja u redovima srednjoškolske omladine - shvatanja koja se redovno nazivaju »komunistička opasnost«. U jednom raspisu iz g. 1933. kaže se da komunistička propaganda »rapidno napreduje jer se mahom širi od onih koji su dužni da je suzbijaju«. G. 1935. naređeno je prosvjetnim vlastima da »obrate pažnju i na nastavnike koji naginju komunizmu, da prate njihov rad u školi i van škole i naročito da paze da oni ne bi uticali na svoje učenike destruktivno«. I iste godine ministarstvo je zahtijevalo da se »u slučajevima kažnjavanja učenika zbog prekršaja političke prirode, poimenično izvijesti za koji je predlog koji nastavnik glasao«. Tako je sa samih sjednica nastavničkog savjeta trebalo dobiti po¬datke da bi ministarstvo moglo upotpuniti kartoteku sumnjivih nastavnika i protiv njih preduzimati dalje mjere.

A ime profesora Marcela Šnajdera, sa imenima mnogih njegovih drugova, odavno se nalazilo u toj kartoteci. Dovoljno je bilo uporediti hronologiju objavljivanja njegovih napisa sa hronologijom ministarskih naređenja protiv komunističke propagande, pa da se vidi da je u onaj »dobar dio« profesora »zadojenih tom ideiogijom« Šnajder sigurno spadao, jer je njegova ideologija bila jasno ispisana na stranicama »Pregleda«. I ne samo ispisana nego i potvrđena njegovim aktivnim angažovanjem u mnogim prilikama koje su nametali događaji.U pripremama za osnivanje Društva prijatelja Sovjetskog saveza, u organizovanju protesta protiv Hitlerove agresije na Čehoslovačku, u otporu protiv primjene rasističkih mjera u našim srednjim školama, u akciji za ukidanje vjeronauke kao školskog predmeta, u kritici i osudi defetističkih naredaba prosvjetnih organa, u svim tim akcijama koje su bile sastavni dio naprednog pokreta i kojim je rukovodila Komunistička partija, Šnajder se sav angažovao ulažući u njih punu snagu svoje rij-eči i svog intelektualnog autoriteta.

Kao i u davnim vremenima Protagore, Bruna, Spinoze, kao u .svim epohama klasnog društva, autoritet slobodnog intelekta smetao je vlastodršcima, a za fašističke okupatore naše zemlje on je bio ne samo smetnja nego i predmet bestijalne mržnje. Ukratkotrajnom aprilskom ratu mnoge su stvari uništene, mnoge poremećene, rasute, zagubljene. Kartoteka sarajevske policije ostala je, dobro čuvana, netaknuta, te je, po dolasku okupatora mogla da se izvrši be¬sprijekorna primopredaja. Onda je, po spiskv., u mračnim noćima, upriličen lov na ljude slobode i progresa, onda su tjerane povorke prema jamama gdje je tupa mržnja gasila žeđ životima onih koji su mišlju, rječju i djelom budiH savjest čovječanstva i svoga naroda i pokazivali mu najviše, najuzvišenije ljudske vrijednosti kao cilj za kojim se kreće. Tu je ugušen glas dr Marcela Šnajdera koji je ovdje, u najmračnijim danima istorije čovječanstva, svojim životom još jednom obilježio uzao na onoj crnoj niti progona slobodnih i naprednih mislilaca koja se, kako je on rekao, provlači kroz istoriju ljudskog mišljenja u svim njenim epohama.

Prilike u kojima je djelovao dr Marcel Šnajder nisu dopuštale da dade sve što su njegove izvanredne sposobnosti mogle da daju, da kaže sve što je trebalo da kaže i da iza sebe ostavi što je mogao da ostavi kao misa onu baštinu kasnijim naraštajima. Ali i ono što je ostalo u tekstovima njegovih napisa, dli u sjećanju njegovih drugova dragocjena je ostavština koja će, kao svjetlo oružje u arsenalu ideološke borbe, uvijek bodriti nove generacije da s pouzdanjem istraju na putu koji je i on gradio i ugradio u njega svoj život.

Prof. ANTO BABIĆ

---