Jevrejsko Socijalističko radničko društvo "Poale Cion" Sarajevo 1919.

Politički život u Bosni i Hercegovini poslije završetka prvog svjetskog rata postao je umnogome dinamičniji, intezivniji, raznovrsniji i bogatiji, ali i veoma usitnjen. Osnovu su mu činili klasni, nacionalni i konfesionalni odnosi. Na tim pretpostavkama niklo je mnoštvo političkih stranaka i grupa, nejednakog značaja i uticaja. Bio je to izraz naglašene konfesionalne, nacionalne, klasne i socijalne heterogenosti bosanskohercegovačkog društva, istorijskim okolnostima uslovljene divergentnosti i suprotnosti intresa etničkih, vjerskih i klasno-socijalnih grupacija, političke nezrelosti osnovne narodne mase i nerazvijenosti demokratskih institucija. Kod Srba su vodeće partije bile Narodna radikalna stranka, Demokratska stranka i Savez težaka (Zemljoradnički savez), kod Muslimana Jugoslavenska muslimanska organizacija i kod Hrvata Hrvatska republikanska seljačka stranka (Hrvatska seljačka stranka). Nastojanja i napori nekih građanskih političkih stranaka da na bazi opštejugoslovenskog programa ostvare jači uticaj na pripadnike svih jugoslovenskih naroda doživjeli su istorijski neuspjeh, zbog čega su svedene na nacionalne okvire. Strahujući da radničkom klasom u perspektivi ne ovladaju socijalistički ideali, građanska klasa je vješto i beskrupulozno potencirala probleme nacionalnih i vjerskih odnosa i u ime nacionalnih interesa propovijedala duhovnu i političku kompaktnost nacije, klasni mir i nacionalizam od umjerenog do ekskluzivnog. Sve građanske političke strukture živo su radile da politički integrišu sopstvenu naciju i da za svoje programske stavove pridobiju radništvo, stavljajući mu u izgled zadovoljenje bližih društvenih i socijalnih interesa i težnji u okviru kapitalističkog poretka. Ne može se reći da u tome nisu imale uspjeha. Iz radničkih redova su se masovno regrutovale pristalice građanskih političkih formacija kao rezultat preovladavanja kod ogromne većine radnika vjerskih i nacionalnih osjećanja nad osjećanjem klasne pripadnosti i proleterskog internacionalizma. Ni jevrejsko radništvo nije u tom pogledu predstavljalo nikakav izuzetak. Istorijskom pozornicom su zagospodarile velike integralističke nacionalne političke formacije, omeđene religijom, opterećene negativnim društvenim prtljagom prošlosti i nesposobne da razriješe nagomilane krupne i složene društvene, ekonomske i socijalne probleme. Dok su religija i s njom uveliko srasla građanska klasa planski, kontinuirano i intenzivno djelovale na ostvarenju monolitnosti sopstvene pastve i nacionalne zajednice, dotle su u jugoslovenskim relacijama imale izrazito dezintegrativnu ulogu i predstavljale glavni izvor hronične društvene i državne krize. Iz svih navedenih razloga su radničke političke organizacije, poimenice Komunistička partija Jugoslavije, Socijalistička partija Jugoslavije, Socijalpatriotska grupacija "zvonaši", Socijalistička radnička grupa "Ujedinjenje" i Jevrejsko socijalističko radničko društvo "Poale Cion", više bile atraktivne po svome ideološkom usmjerenju i političkom i socijalnom programu nego što su se odlikovale masovnošću članstva i pristalica i isticale društvenim uticajem. Inače, univerzalna je pojava da su socijalističke i komunističke radničke političke stranke započinjale svoju istorijsku misiju, uz ostalo, protivstavljanjem proleterskog internacionalizma građanskom nacionalizmu i egoizmu, da bi se, vremenom, svele na nacionalne okvire i nerijetko završavale u nacionalnoj isključivosti i šovinizmu. Cijena toga bila je njihovo kompromitovanje i gubljenje ugleda i uticaja u radničkoj sredini i društvu.

Porast i naglo širenje antisemitizma u Evropi potkraj XIX i početkom XX vijeka doveli su do nastanka i razvitka cionizma kao svjetskog jevrejskog nacionalno-političkog pokreta za stvaranje, po osnovu istorijskog prava, nezavisne jevrejske države u Palestini kao obećanoj zemlji Jevreja. Pokret je dobio ime po brdu Cionu u blizini Jerusalima, na kome se, prema biblijskom predanju, nalazio hram koji se smatra duhovnim i kulturnim centrom svejevrejstva. Osnovne ideje cionizma izložene su u djelu Der judenstaat bečkog novinara Teodora Hercla (Teodora Herzla), štampanog 1896. godine. Godinu dana kasnije održan je u švajcarskom gradu Bazelu prvi kongres cionista, na kome je usvojen program i osnovana svejevrejska cionistička organizacija. Vremenom je ta formacija izrasla u snažan nacionalni pokret Jevreja u svjetskim razmjerama, u čijem su krilu koegzistirale grupacije različitog klasnog i socijalnog određenja i političkih programa. ' Za sada raspoloživa izvorna građa ne daje odgovor na važno pitanje da li je cionistički pokret autohton, ili mu je, možda, idejni tvorac tajna diplomatija velikih sila. Sigurno je da se ostvarenje strateškog cilja cionističkog pokreta nije dalo zamisliti bez pokroviteljstva svjetskih vodećih država, koje će vlasti globalni interesi opredijeliti da svoj nesumnjivi međunarodni autoritet i moć založe za stvaranje od Zapada zavisne jevrejske države na Bliskom Istoku u nepreglednom moru nemirnog i osobenog islamskog svijeta. Već u toku prvog svjetskog rata Velika Britanija je, najvjerovatnije u dogovoru sa ratnim saveznicima Francuskom i Sjedinjenim Američkim Državama, objelodanila namjeru i riješenost da se aktivno angažuje u pitanju oživotvorenja jevrejskih državotvornih ideja i težnji. Neposredno nakon završetka prvog svjetskog rata sile pobjednice su, po odredbama međunarodnih mirovnih ugovora u francuskom gradu Sevru 1920. i švajcarskom gradu Lozani 1923. godine, otrgnule Palestinu iz sastava propalog Turskog Carstva, nad kojom je, nominalno u ime Društva naroda, mandatna uprava predata Velikoj Britaniji. Nije to prvi ni posljednji put da imperijalne sile po sopstvenim mjerilima i potrebama prekrajaju planetarnu političku kartu i odlučuju o sudbini malih naroda i nerazvijenih zemalja. U ovom slučaju žrtva su bili palestinski Arapi, koji su, zajedno sa Druzima i drugim manjim etničkim grupacijama, vjekovima živjeli u Palestini. Od 1923. godine otpočinje plansko, sistematsko, intezivno i masovno useljavanje Jevreja u Palestinu i osnivanje jevrejskih kolonija kao prve etape u procesu stvaranja jevrejske države, praćeni bezuspješnim protivljenjem islamskog svijeta i krvavim sukobima između jevrejskih kolonista i palestinskih Arapa 2 

Cionističke ideje našle su rano svoje sljedbenike među bosanskohercegovačkim Jevrejima. Već 1904. godine u Sarajevu je djelovala Mjesna cionistička organizacija "B' ne Zion", koja je kasnije promijenila naziv u Selbsthaldungsverein. Između dva svjetska rata u Sarajevu su cionističku ideologiju i politiku širili Židovsko nacionalno društvo, Mjesna cionistička organizacija, jevrejska kulturno-prosvjetna i sportska društva, Jevrejsko socijalističko radničko društvo "Poale Cion", Jevrejska radnička omladinska zajednica "Matatja" i Sefardska bogoštovna opština. Nacionalna propaganda je institucionalizovana. Vođena je posredstvom štampe, literature, biblioteka, čitaonica, naučno-popularnih predavanja, specijalnih tečajeva, kulturno-zabavnog programa, njegovanja hebrejskog jezika i r nacionalne misli, izučavanja jevrejske istorije, popularisanja iseljavanja Jevreja u Palestinu i prikupljanja materijalnih sredstava za osnivanje jevrejskih kolonija u Palestini3.

Vjerski momenat je uslovio da se Muslimani u Bosni i Hercegovini, poput ostalih islamskih naroda, negativno odrede u odnosu na strateški cilj cionističkog pokreta za osnivanje jevrejskih kolonija i stvaranje nezavisne jevrejske države na tlu Palestine na račun palestinskih Arapa. S tim u vezi je istupanje vrhovnog poglavara Islamske vjerske zajednice, reis-ul uleme Džemaludina Čauševića, 13. februara 1925. godine u Gazi Husrefbegovoj džamiji u Sarajevu. Prema izvještaju Policijske direkcije za B i H od 10. marta 1925. velikom županu sarajevske oblasti, Čaušević je, prilikom uobičajenog "kazivanja vaza" petkom poslije završetka namaza (molitve), ustvrdio da Jevreji nikada "dok je svijeta i vijeka neće imati svoga carstva" - države i zagospodariti Palestinom. To iz razloga, tumačio je reis-ul ulema, što im "Bog ne da furseta (uspjeha), jer su protivnici muslimana veći nego iko drugi". Sljedstveno tome pozvao je Muslimane u Bosni i Hercegovini da generalnim bojkotom jevrejskih privrednika ekonomski ruiniraju Jevreje kako muslimanima "u buduće ne bi mogli šta gore učiniti"4. Istupanje reis-ul uleme nije bilo usamljen slučaj. Atijevrejska kampanja bila je sinhronizovana. Javno je najprije inicirana iz vrha Jugoslavenske muslimanske organizacije. O tome govori podatak daje 12. februara 1925. godine list Pravda, glasilo Jugoslavenske muslimanske organizacije objavio napis - proglas pod naslovom "Sarajevski Jevreji i Muslimani", kojim su pozvani bosanskohercegovacki Muslimani da bojkotuju jevrejske privrednike 5. U ovom slučaju evidentna je tijesna saradnja između vodstva Jugoslavenske muslimanske organizacije i Islamske vjerske zajednice. Gdje se za bojkot predhodno začela ideja sačuvani izvori ne daju odgovor. Zasigurno se računalo da će neosporni autoritet islamskog duhovnog poglavara doprinijeti punom uspijehu akcije. Tako nije bilo. Širim, u prvom redu ekonomskim i socijalnim intresima Muslimana nije odgovaralo da na vjerskoj i etničkoj osnovi zaoštravaju odnose i dolaze u otvoren frontalni sukob s Jevrejima. Prije svega nije se mogla zanemariti činjenica daje znatan broj muslimanskih radnika i namještenika bio zaposlen u jevrejskim preduzećima, radnjama i ustanovama, čije bi otpuštanje s posla izazvalo krupne socijalne i političke posljedice. S druge strane, između muslimanske i jevrejske buržoazije ostvarena je živa poslovna saradnja. Jevreji se, pored Srba, kao ekonomski vodeća snaga, javljaju u ulozi povjerioca značajnog dijela muslimanskog poslovnog svijeta. Cijenjeno je da su im početkom 1925. godine muslimanski privrednici dugovali više od 100 miliona dinara 6. Čini se da je za ishod akcije bojkota presudan značaj imala činjenica da za taj pothvat nije prethodno obezbijeđena tako neophodna šira podrška ekonomski vodećeg stratuma muslimanskog naroda kao društveno veoma uticajne snage, koju su vlastiti ekonomski interesi učinili odsudnim protivnikom ekonomske borbe u političke svrhe 7. Nije slučajno da je baš u toku afere bojkota zapažena pojačana poslovna aktivnost između muslimanskog i jevrejskog privrednog svijeta. Tome je najviše doprinijeo fakat da su jevrejski trgovci, u cilju ublažavanja bojkota, pribjegli prodaji robe na kredit po znatno nižim cijenama od do tadašnjih, čak i za 20% manjim kao u Varešu . Za što cjelovitije sagledavanje datog pitanja potrebno je još ukazati na momenat da su u to vrijeme, kada su se u nacionalnim i internacionalnim razmjerama počeli snažno ispoljavati znaci sazrijevanja velike svjetske ekonomske krize u vidu ozbiljnih poremećaja privrednih tokova usljed ubrzanog opadanja kupovne moći tržišta, reduciranja proizvodnje i širenja nezaposlenosti, jedino jevrejski privrednici davali svojim poslovnim partnerima robu uz kredit uz niže kamate od drugih 9, zadovoljavajući se manjom dobiti. Kao odgovor na bojkot Jevreji su izražavali riješenost da, u krajnjem slučaju, pribjegnu otpuštanju iz svojih preduzeća, tvornica, radnji i ustanova cjelokupne namjene radne snage muslimanske nacionalnosti, uskrate kredite muslimanskim privrednicima i protestvuju veliki broj dospjelih trgovačkih mjenica "koje sada leže neupotrebljive u portfeljima". Realno je procjenjivano da bi takav postupak Jevreja lišio značajan dio muslimanskog življa, prvenstveno u Sarajevu, izvora egzistencije i značio ekonomsku propast "velikog broja srednjih i malih muslimanskih trgovaca". Postoje indicije da se u iznalaženju rješenja za prevazilaženje nastale konfliktne situacije angažovala i uticajna Jevrejska bogoštovna opština, od koje su jevrejski privrednici tražili intervenciju u tom pravcu I0. Bojkot ne bi imao posljedice samo po Muslimane. S obzirom da je od svih dijelova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Bosni i Hercegovini bila najveća koncentracija muslimanskog stanovništva, više je nego sigurno da bi Jevreji, gubitkom muslimanskih potrošača i poslovnih partnera, doživjeli strahovit i teško podnošljiv ekonomski udarac. Kako se vidi bojkot bi, da je proveden konsekventno u duhu zamisli inicijatora, izazvao, nema sumnje, krupne i dalekosežne ekonomske, socijalne i političke posljedice i zaoštravanje suprotnosti i otvoren sukob izmedju Muslimana i Jevreja u državnim razmjerama. Po strani muslimansko-jevrejske konfrontacije ne bi ostali ni.drugi jugoslovenski narodi i nacionalne manjine, pogotovo Srbi koji su poslije prvog svjetskog rata ostvarili s Jevrejima u Bosni i Hercegovini tijesnu političku saradnju11. Od samog početka pokretanja, politički motivisane, antijevrejske kampanje, vlasti su energično intervenisale, nastojeći da u začetku osujete akciju i spriječe izbijanje šireg vjersko-etničkog sukoba između Muslimana i Jevreja i izazivanje dubljih društvenih potresa i poremećaja. U tom cilju su pod nadzor obavještajne službe stavljene istaknutije ličnosti muslimanskog društvenog i privrednog života i ostala lica za koja su postojali podaci i indicije da šire antijevrejsku propagandu. Takođe je pooštrena kontrola pisanja lista Pravda, čiji je broj 24. od 12. februara 1925. godine zaplijenjen zbog objavljivanja naprijed navedenog antijevrejskog napisa-proglasa "Sarajevski Jevreji i Muslimani". Takav postupak vlasti temeljio se, pored drugog, na ustavnim i zakonskim odredbama koje su raspirivanje vjerske i etničke mržnje i razdora tretirale kao krivično djelo za koje su predviđene oštre sankcije 12.

Simultano djelovanje navedenih činilaca učinilo je da akcija generalnog bojkota jevrejskih privrednika u Bosni i Hercegovini nije naišla na širi odjek u muslimanskoj sredini. Nešto više je uzbudila duhove u unutrašnjosti. Za razliku od toga u Sarajevu je, gdje se začela ideja i odakle je potekla inicijativa, prošla neprimijećeno. Kampanja se potpuno stišala sredinom aprila 1925. godine, od kada se više u izvorima ne spominje B. Izvjesne indicije upućuju na zaključak da kratkotrajna antijevrejska kampanja nije imala dubljih posljedica po tradicionalno solidne odnose između Muslimana i Jevreja. Da je drukčije ne bi se moglo desiti da u sačuvanim onovremenim dokumentima državne vlasti ne ostane nikakav trag o tome. Samo ne treba misliti da su poslije stišavanja afere bojkota kod bosanskohercegovačkih Muslimana oslabila i zamrla saosjećanja s dramom palestinskih Arapa i solidarnost s njihovom borbom za odbranu svojih ugroženih nacionalnih interesa. Druga je stvar što muslimanski narod realno nije bio u situaciji da tu borbu aktivnije pomaže.

Važno je istaći da u posmatranom periodu ekstremne ideje, učenja i pokreti, bez obzira na izvor i misao, nisu izražavali interese, potrebe, raspoloženje i težnje glavnine Muslimana u Bosni i Hercegovini. Zato se u muslimanskoj sredini ne uspijevaju razviti u širinu, uhvatiti dublji korijen i zadobiti značajniji društveni uticaj, ograničavajući se na uski krug zatočnika klerikalizma i ekskluzivnog nacionalizma. Sve govori da je tako bilo i s antisemitizmom. Pod uticajem ekspanzivnog nastupanja agresivnog fašizma i zbivanja u Palestini, antisemitski duh je u predvečerje drugog svjetskog rata ovladao neznatnim dijelom Muslimana, poglavito iz redova inteligencije. U raspoloživim izvorima provenijencije institucija vlasti Drinske banovine sačuvan je samo jedan pomen o antisemitskoj propagandi među muslimanskim stanovništvom. Naime, sredinom februara 1938. godine u Sarajevu je ilegalno širen proglas Muslimana akademičara iz Zagreba, kojim se, s pozicija antisemitizma, za nepovoljne ekonomske i socijalne prilike Muslimana u Bosni i Hercegovini neosnovano i tendenciozno označavaju kao glavni vinovnici Jevreji, osuđuje cionistički pokret za stvaranje nezavisne jevrejske države u Palestini na račun tamošnjih Arapa i tvrdi da su se Jevreji u svjetskim razmjerama uzdigli do ekonomske i društvene moći bezobzirnim izrabljivanjem drugih naroda. Propagandistički sadržaj proglasa je tako intoniran kako bi kod Muslimana raspirio na vjerskoj i ekonomskoj osnovi mržnju protiv Jevreja. Shodno tome muslimanskoj javnosti se predočavalo kako "židovske krvopije ne zadovoljavaju se samo divljačkim ubijanjem Arapa, njihove djece i slabih žena, nego se još cinički rugaju cijelom islamskom svijetu, najavljujući kroz usta kapitalista lorda Malheta skoro rušenje Mesdžidul Aksa-a. Ovo je, dragi brate, davna želja svih Židova svijeta, pa i onih koji žive na grbači siromašnih sinova ponosne Herceg -Bosne". Proglasom su, na\raju, pozvani Muslimani na duhovno i političko jedinstvo, uzajamnu solidarnost i generalni bojkot jevrejskih privrednika. Demagoški se tvrdilo, kao i početkom 1925. godine, da je to zaloga ekonomskog i društvenog preobražaja, preporoda i blagostanja muslimanskog naroda i najmoćnije sredstvo podrške borbi palestinskih Arapa za odbranu "vlastite domaje"14. Ne uspijevajući da se ugnijezde u srce muslimanskog naroda, da u javnom životu Muslimana igraju zapaženiju ulogu i da im se nametnu kao vodeća ideološka i politička sila, ekstremne građanske snage se povezuju s istomišljenicima drugih naroda i prostora i traže oslonac na strani. Suprotno tome, baš između dva svjetska rata se u krugu muslimanskog društva, mada, slično drugim jugoslovenskim i balkanskim narodima, odanog tradicionalnim, u biti duboko konzervativnim, normama mišljenja, običajima i načinu života, počinju ispoljavati i razgarati, više nego ikada ranije, demokratska i revolucionarna shvatanja i stremljenja inspirisana idealima opšteg društvenog, ekonomskog i duhovnog preobražaja i preporoda i pune emancipacije čovjeka i naroda od ukorijenjenih konzervativnih uzora uređenja društvenih odnosa, narodnog života i državne organizacije.

Jednu od glavnih snaga za političko i akciono objedinjavanje Jevreja na cionističkim programskim osnovama predstavljao je Svesvjetski židovski socijalistički radnički savez "Poale Cion" sa sjedištem centrale u Hagu, kao integralni dio cionističkog pokreta. Savez je sebi stavio u zadatak borbu za internacionalno rješenje jevrejskog nacionalnog pitanja, stvaranje nezavisne jevrejske države u Palestini, pravnu i stvarnu ravnopravnost jevrejskog življa u svim državama, uvođenje na nivou opštine, pokrajine i države narodne samouprave za Jevreje gdje god žive u većem broju, unapređenje jevrejske nacionalne kulture i borbu protiv odnarođavanja jevrejskih radnika. Svoj program nastojao je ostvariti, između ostalog, u naslonu na međunarodni socijalistički radnički pokret. Ove poalecionističke stavove podržale su na Međunarodnoj socijalističkoj konferenciji u Štokholmu (Stockholmu) 23. maja 1917. godine Socijalistička stranka SAD, Laburistička partija Velike Britanije, Socijalistička partija Francuske, Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine i Socijaldemokratska stranka Hrvatske i Slovenije 15.

Ideja za osnivanje Jevrejskog socijalističkog radničkog društva "Poale Cion" u Sarajevu, kao integralnog dijela Svesvjetskog židovskog socijalističkog radničkog saveza "Poale Cion", ponikla je početkom 1919. godine. Bilo je to vrijeme snažnih revolucionarnih previranja, potresa i prevrata u Evropi, sumraka moćnih carevina Rusije, Austro-Ugarske, Turske i Njemačke, stvaranja zajedničke države jugoslovenskih naroda pod nazivom Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca, uspostavljanja socijalističkog poretka u Rusiji, poleta i zamaha jugoslovenskog revolucionarnog radničkog i seljačkog pokreta, političkog i akcionog raskola u međunarodnom radničkom pokretu, pojave fašizma i žestokog sudara i obračuna različitih ideologija. Inicijativa za osnivanje društva "Poale Cion" potekla je, po svemu sudeći, od Haima Henninga, poalecioniste iz Lavova, koga je završetak prvog svjetskog rata zatekao u Sarajevu. Vlasti nisu sa simpatijama gledale na osnivanje radničke organizacije čiji je program propagirao socijalističke ideje, iseljavanje Jevreja i odliv jevrejskog kapitala iz zemlje radi osnivanja jevrejskih kolonija u Palestini. S druge strane, jevrejski radnici i inteligencija smatrani su glavnim ideolozima i propagatorima komunizma i nasilnog razvlašćenja i razbaštinjenja buržoazije. Iz tih razloga je Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu blizu godinu dana odugovlačila s odobrenjem društvenih pravila. Tek 19. oktobra 1919. godine održana je, u prisustvu svega 30 radnika i ostalih građana, konstituirajuća skupština društva, na kojoj su usvojena od vlasti odobrena pravila, utvrđene smjernice društvenog djelovanja i izabrani članovi Upravnog odbora. U prvu upravu izabrani su je pritvdfnbm iskrenošću pokušavalo uvjeriti komunističko vodstvóíi svoju odanost idealima socijalizma. Stavljanjem KPJ i revolucionarnih sindikata van zakona krajem 1920. godine situacija se bitno mijenja. Poalecionisti otvoreno zauzimaju izrazito neprijateljski stav prema revolucionarnom radničkom pokretu, definišuči komunizam kao utopiju za čije ostvarenje ne postoje realne istorijske i društvene pretpostavke. Primjeni revolucionarnih sredstava ekonomske i političke borbe radničke klase protivstavili su, slično socijaldemokrati^ i socijalpatriotima. reformističko shvatanje o evolutivnom preobražaju kapitalizma u socijalizam i ostvarenje klasne saradnje i mira kao zaloge opšteg društvenog progresa i prosperiteta. Njihovo oportunističko držanje naročito se ogleda u tretiranju pitanja mjesta i uloge Jevreja u uzavrelom i antagonističkom političkom životu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kojima je preporučivano da zauzmu strogo neutralan stav kako se ne bi izlagali opasnosti da dođu pod udar represivnih mjera vlasti. Objektivne društvene okolnosti i nacionalni ciljevi, obrazlagano je, nalažu Jevrejima da usredsrede svu svoju nacionalnu energiju i materijalne potencijale na podizanje ekonomske moći i kulturnog progresa cjeline jevrejske zajednice1*. Opšti mentalitet, shvatanja i političko ponašanje dijela jevrejskih radnika, inteligencije i cjeline građanske klase bili su uslovljeni i određeni specifičnošću društvenog položaja Jevreja kao izrazite nacionalne manjine.

Sarajevska poalecionistička organizacija razvila je dosta živu političku aktivnost, posebno kada je riječ o opštinskim izborima, izborima za Sefardsku bogoštovnu opštinu i realizaciji cionističkog programa. Neposredno po donošenju odluke centralne Vlade u Beogradu krajem 1919. godine o održavanju opštinskih izbora u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca, društvo "Poale Cion" se aktivno uključilo u izbornu borbu. Na predizbornom zboru od 20. marta 1920. godine društvena uprava je istupila s parolom da svi Jevreji, bez obzira na socijalnu pripadnost, glasaju za kandidate jedinstvene jevrejske liste. U istom duhu razvila je propagandu i jevrejska 154

Aron Altarac, predsjednik, Jakob Maestro, sekretar, Avram Maestro, blagajnik, Moric Finci, knjižničar, i Moris Altarac, kućni starješina ' . Društvo je sebi stavilo u zadatak borbu za evolutivni preobražaj kapitalizma u socijalizam, demokratizaciju društvenog života, stvaranje jevrejske države u Palestini, poboljšanje društvenog, ekonomskog i kulturnog položaja radnika i njihovo vaspitanje u proleterskom duhu i duhu jevrejstva, staranje o zaposlenju i materijalnom obezbjeđenju nezaposlenih i bolesnih članova, suzbijanje prosjačenja i ostvarenje saradnje s ostalim socijalističkim radničkim organizacijama. Svaki član "Poale Cion" obavezan je da se sindikalno organizuje i da aktivno učestvuje u klasnoj borbi radi poboljšanja radnih i plaćevnih uslova radnika dotične struke. Članom šest društvenih pravila određeno je daje društvo član Svesvjetskog židovskog socijalističkog radničkog saveza "Poale Cion". Mada se načelno izjasnilo za socijalizam, društvo je zastupalo neodrživo gledište da su jevrejskoj nacionalnoj zajednici nepoznate klasne suprotnosti, dajući za to naivno objašnjenje da se jevrejska građanska klasa iz straha pred ekspanzijom agresivnog antisemitizma svesrdno zalaže za stvaranje nezavisne socijalističke jevrejske države u Palestini. Sličnu tezu zastupala je i jevrejska građanska klasa, sračunatu na stavljanje jevrejskog radništva u službu interesa društveno i ekonomski vodećeg stratuma sopstvene nacije ' .

Revolucionarni radnički pokret imao je netolerantan stav prema društu "Poale Cion", karakterišući ga kao građansku agenturu, razbijača ideološko-političkog, organizacionog i akcionog jedinstva radničke klase, nosioca nacionalizma i zagovornika klasnog mira. To je u osnovi bilo tačno. U prve dvije poslijeratne godine legalnog djelovanja KPJ nije imala ozbiljnijih teškoća da poalecionističku organizaciju diskredituje u očima demokratskog javnog mnjenja i neutralise njen uticaj među jevrejskim radnicima. S obzirom daje u periodu 1919-1920. godine jevrejsko radništvo masovno stajalo na pozicijama revolucionarne klasne borbe, to društvu "Poale Cion" nije odgovaralo da dolazi u otvoren sukob s komunistima. Zbog toga je pritvornom iskrenošću pokušavalo uvjeriti komunističko vodstvo ti š odanost idealima socijalizma. Stavljanjem KPJ i revolucionarnih sindikata van zakona krajem 1920. godine situacija se bitno mijenja. Poalecionisti otvoreno zauzimaju izrazito neprijateljski stav prema revolucionarnom radničkom pokretu, definišuči komunizam kao utopiju za čije ostvarenje ne postoje realne istorijske i društvene pretpostavke. Primjeni revolucionarnih sredstava ekonomske i političke borbe radničke klase protivstavili su, slično socijaldemokratiji i socijalpatriotima, reformističko shvatanje o evolutivnom preobražaju kapitalizma u socijalizam i ostvarenje klasne saradnje i mira kao zaloge opšteg društvenog progresa i prosperiteta. Njihovo oportunističko držanje naročito se ogleda u tretiranju pitanja mjesta i uloge Jevreja u uzavrelom i antagonističkom političkom životu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kojima je preporučivano da zauzmu strogo neutralan stav kako se ne bi izlagali opasnosti da dođu pod udar represivnih mjera vlasti. Objektivne društvene okolnosti i nacionalni ciljevi, obrazlagano je, nalažu Jevrejima da usredsrede svu svoju nacionalnu energiju i materijalne potencijale na podizanje ekonomske moći i kulturnog progresa cjeline jevrejske zajednice18. Opšti mentalitet, shvatanja i političko ponašanje dijela jevrejskih radnika, inteligencije i cjeline građanske klase bili su uslovljeni i određeni specifičnošću društvenog položaja Jevreja kao izrazite nacionalne manjine.

Sarajevska poalecionistička organizacija razvila je dosta živu političku aktivnost, posebno kada je riječ o opštinskim izborima, izborima za Sefardsku bogoštovnu opštinu i realizaciji cionističkog programa. Neposredno po donošenju odluke centralne Vlade u Beogradu krajem 1919. godine o održavanju opštinskih izbora u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca, društvo "Poale Cion" se aktivno uključilo u izbornu borbu. Na predizbornom zboru od 20. marta 1920. godine društvena uprava je istupila s parolom da svi Jevreji, bez obzira na socijalnu pripadnost, glasaju za kandidate jedinstvene jevrejske liste. U istom duhu razvila je propagandu i jevrejska građanska klasa, istupajući sa demagoškom i dogmatskom tezom da interesi jevrejske nacionalne zajednice zahtijevaju političko jedinstvo Jevreja i da program cionizma jednako štiti interese svih socijalnih slojeva jevrejskog naroda i ne dolazi u suprotnost s interesima radničke klase i načelima socijalističkog učenja. Prema istom izvoru specifičan društveni, ekonomski, politički i kulturni položaj i zajednički opšti ciljevi upućuju Jevreje na međusobnu saradnju i solidarnost, tim više što kod Jevreja, navodno, nisu tako naglašene klasne i socijalne razlike kao kod drugih naroda koji imaju sopstvenu nacionalnu državu. Ovako intonirana propaganda bila je sračunata na to da se ostvari politička monolitnost Jevreja kako bi u izborima postigli što povoljnije rezultate i na taj način zadobili u gradu veći društveni i politički uticaj. Prisustvo poalecionističkom skupu većeg broja članova i pristalica KPJ učinilo je da zbor dobije anticionistički karakter l9. Nepovoljan ishod za jugoslovensku buržoaziju opštinskih izbora u Hrvatskoj i Slaveniji, Dalmaciji, Crnoj Gori, Srbiji i Makedoniji, u kojima su komunisti slavili pobjedu u mnogim opštinama, uticao je da vlasti u Bosni i Hercegovini odgode održavanje opštinskih izbora na neodređeno vrijeme. Ma koliko izgledala istorijski opravdana i racionalna ideja političke koncentracije i monolitnosti i klasne saradnje, solidarnosti i mira Jevreja u cilju ostvarenja cionističke državotvorne ideologije, koju su propovijedale jednako građanske snage jevrejskog naroda i društvo "Poale Cion", predstavljala je izraz konzervativizma, stranog čak i modelu građanske parlamentarne demokratije. Takva ideološka i politička stanovišta značila su opredjeljenje unaprijed za autoritarni sistem državne vlasti u budućoj jevrejskoj državi.

Sačuvani izvori na sadrže podatke o političkom držanju društva "Poale Cion" u parlamentarnim i oblasnim izborima, održanim između 1920. i 1927. godine. Jedino se zna da je jevrejska građanska klasa u tim izborima redovno paktirala s Narodnom radikalnom strankom, realno procjenjujući da, zbog malobrojnosti Jevreja u odnosu na Srbe, Muslimane i Hrvate, nema nikakvih izgleda na uspijeh ukoliko bi istakla vlastitu kandidatsku listu.

Takav slučaj nije bio kada su u pitanju opštinski izbori, u kojima su Jevreji u Beogradu, Zagrebu i Sarajevu istupali kao samostalna politička snaga, s težnjom da u gradovima gdje je bila jača koncentracija jevrejskog življa dođu do većeg društvenog i političkog uticaja.

Raspisivanje opštinskih izbora za 28. oktobar 1928. godine Jevreji u Sarajevu dočekali su politički razjedinjeni. Pretežan dio krupne i srednje jevrejske buržoazije, kao i inteligencije, iako je istakao posebnu kandidatsku listu, ostao je vjeran saradnji sa Narodnom radikalnom strankom. Jevrejsko socijalističko radničko društvo "Poale Cion" i sitnoburžoaska Jevrejska čaršijska zanatlijsko-trgovačka omladina istupili su sa zajedničkom listom na čelu sa sudijom dr Pepi Baruhom. U organizaciji koalicije održana su dva uspjela predizborna zbora i to 18. i 25. oktobra 1928. godine u prisustvu oko 1.100 lica. Predizborna aktivnost koalicije protekla je u znaku kritike egoističkog duha i nebrige krupne jevrejske buržoazije za interese i potrebe radništva činovnika i ostalih siromašnih Jevreja, opštinske komunalne politike, visokih dažbina i korupcije. Glavni govornici na navedenim zborovima bili su dr Pepi Baruh, trgovci Leon Levi, Albert Romano i Avram Atijas. knjižar Albert Kajon i moler Avram Papo, koji su objašnjavali da u izborima nisu nastupili zajedno s radikalima zbog toga što se radi o pitanju zaštite ekonomskih, a ne političkih interesa Jevreja. Sve govori daje kolicija stajala na pozicijama građanske ideologije i politike. Stavljanje društva "Poale Cion" i većine jevrejskih radnika u službu interesa građanske klase svoga naroda, poput radništva ostalih nacionalnosti, nije prošlo bez oštre kritike Socijalističke partije Jugoslavije (SPJ). Uz to je SPJ pozvala pripadnike radničke klase da se oslobode konfesionalnih i nacionalnih zabluda i da pristupe radničkom pokretu kao jedinom istinskom zaštitniku radničkih intresa. Međutim, proces sazrijevanja klasne svijesti vjerski i nacionalno nastrojenog radništva tekao je veoma sporo, čiji samo neznatan broj usvaja teoretske postavke socijalističkog učenja. Preostala ogromna većina radničkog svijeta ostaje izvan uticaja socijalističkih ideja i propagande, koja ne uspijeva da dopre do nukleusa njegove društvene svijesti. Na izborima je kandidatska lista dr Pepi Baruha dobila dva mandata, od kojih je jedan pripao trgovačkom pomoćniku Leviju °. Bio je to nesumljiv uspijeh koalicije.

Unutrašnja politička trvenja, sukobi i borba između predstavnika Sefarda i Aškenaza za primat u cionističkom pokretu Sarajeva i Bosne i Hercegovine i za društvenu prevlast u jevrejskoj nacionalnoj zajednici, koji su buknuli svom žestinom početkom 1924. godine, povukli su u vrtlog matice i poalecionističku organizaciju na stranu Sefarda. Uzroci polarizacije snaga u jevrejskoj nacionalnoj zajednici bili su socijalnog i političkog karaktera. Na izboru održanom 19. januara 1924. godine u prisustvu oko 150 građana, opozicija je optužila vodstvo Židovskog nacionalnog društva zbog, navodnog, zanemarivanja društvenog rada, monopolisanja prava da bude jedini reprezentant jevrejskog javnog mnjenja, duhovnog otuđivanja od jevrejske zajednice, izazivanja razdora među Jevrejima i bezobzirnog obračuna s političkim protivnicima. Napad je imao za cilj da se teškim optužbama kompromituju lokalne vodeće ličnosti cionističkog pokreta u očima jevrejskog javnog mjenja. Kao glavni krivci nastalog stanja označeni su Mihael Levi i inž. Oskar Grof. Zbor je usvojio zaključak da se opozove dotadašnja uprava Židovskog nacionalnog društva i da se Jevrejskoj bogoštovnoj opštini uputi rezolucija sa zahtjevom da se Mihael Levi smijeni sa dužnosti sekretara Opštine. U sukob se umiješala i vlaadajuća Narodna radikalna stranka, uz čiju su se pomoć Sefardi nasilno domogli vodstva u cionističkom pokretu Sarajeva i Bosne i Hercegovine. Židovsko nacionalno društvo je, poslije uklanjanja od strane vlasti stare uprave i postavljanja na njegovo čelo komesara, likvidirano bez demokratske procedure 12. aprila 1924. godine. Njegovu funkciju preuzela je na sebe novoosnovana Mjesna cionistička organizacija, koja je sebi stavila u zadatak propagiranje cionističkih ideja, rukovođenje cjelokupnom aktivnošću cionističkog pokreta u Bosni i Hercegovini i obrazovanje za bosanskohercegovačko područje organizacionog distrikta po uzoru na Vojvodinu 21. Izrečene optužbe na račun dotadašnjeg cionističkog vodstva isuviše su uopštene da bi se samo na osnovu njih moglo suditi koliko su stvarno utemeljene. Osim nasilnog uklanjaanja starog cionističkog vodstva, raspuštanja Židovskog nacionalnog društva i osnivanja Mjesne^ cionističke organizacije, do drugih suštinskih promjena u nacionalnoj politici i političkom opredjeljenju Jevreja u Bosni i Hercegovini nije došlo. U centru djelovanja cionističkog pokreta ostali su i dalje njegovanje kulta svejevrejstva, propaganda cionističke državotvorne ideologije, rad na duhovnom preporodu jevrejske zajednice i vjernost političkoj saradnji Jevreja i vodeće srpske Narodne radikalne stranke. Izvedeni politički prevrat u cionističkom pokretu u Bosni i Hercegovini, zacijelo, nije išao u prilog ideji političkog jedinstva Jevreja.

Van sukoba unutar jevrejske nacionalne zajednice u Sarajevu, kako smo istakli, nije ostalo ni Jevrejsko socijalističko radničko društvo "Poale Cion". Društvo je, s tim u vezi, 27. januara 1924. godine održalo protestnu skupštinu u prisustvu 500 lica. Na skupštini su kao glavni govornici nastupili dr Albert Kohen, dr Braco Poljokan, Sabetaj Džaen, dr Vita Kajon i dr Avram Baruh. Svi govornici su izrazili odanost cionističkoj ideologiji i pokretu i ideji političkog jedinstva Jevreja. Nasuprot tome oštro su osudili Židovsko nacionalno društvo kao cjepača i neprijatelja Jevreja i radništva i propagatora šovinizma. Zbor nije protekao bez incidenta. Između pristalica suparničkih strana došlo je do fizičkog razračunavanja, zbog čega je policijski izaslanik skupštinu raspustio. Prema izjavi dr Alberta Kohena, predsjednika poaleicionističke organizacije, do suprotnosti između društva "Poale Cion" i Židovskog nacionalnog društva došlo je radi toga što su Židovsko nacionalno društvo i njegovo glasilo "Židovska svijest" "prečili napredak i prosvjećivanje radnika" i omasovljenje cionističkog pokreta i što su pogrešno tumačili cionističku ideologiju, koja u njihovoj interpretaciji nije odgovarala širokim jevrejskim slojevima 22.

Ni jevrejsko radništvo Sarajeva nije bilo politički jedinstveno, unutar koga su poslije 1920. godine postojali ne tako brojni pripadnici i pristalice revolucionarne i reformističke struje u radničkom pokretu. Pretežna većina jevrejskog radništva inklinirala je građanskoj ideologiji i politici, računajući da će najbrže i najpotpunije ostvariti svoje društvene, socijalne i političke ideale u okviru kapitalističkog poretka i u naslonu na jevrejsku građansku klasu. Jedan manji broj jevrej skih radnika, iako je uočavao klasnu polarizaciju Jevreja, bio svjestan uzroka svoga nepovoljnog društvenog položaja i zauzimao kritički stav prema egoističkom duhu vlasnika sredstava za proizvodnju, imao je maglovite, romantičarske i nerealne poglede na uređenje društvenih odnosa. Naime, tražio je nemoguće da ekonomski vodeći sloj Jevreja dragovoljno investira vlastiti kapital u podizanje materijalnog i duhovnog progresa i prosperiteta cjeline jevrejskog naroda i stvaranje moderne jevrejske države na osnovama demokratskih sloboda, ukidanja imovinskih razlika, pravne i stvarne jednakosti i socijalne sigurnosti građana i podjednake dostupnosti svim državljanima obrazovanja i kulturnih tekovina.

Iako je društvo "Poale Cion", vjerno doktrini i praksi o klasnoj saradnji u interesu opšte - nacionalne dobrobiti, u političkim akcijama po pravilu redovno stupalo u kolaboraciju s ekonomski i društveno vodećom strukturom jevrejske nacionalne zajednice, ipak se dešavalo daje povremeno dolazilo u opoziciju prema politici građanske klase sopstvenog naroda. Prvi put je to učinilo u izborima za Sefardsku bogoštovnu opštinu od 22. decembra 1928. godine. Prvobitno je između odstupajućih opštinskih vijećnika, "Poale Ciona" i Jevrejske ćaršijske zanatlijsko-trgovačke omladine postignut sporazum o isticanju zajedničke kandidatske izborne liste, s tim što bi od devet odborničkih mjesta tri pripala "Poale Cionu" i Jevrejskoj čaršijskoj zanatiijsko-trgovačkoj omladini, kao i dva od četiri mjesta zamjenika vječnika. S takvom podjelom mandata i s ulaskom radničkih predstavnika u upravu Sefardske bogoštovne opštine nisu se saglasili imućniji Jevreji, koji su, izgleda u dogovoru s bivšim odbornicima, istakli vlastitu kandidatsku listu. Na to su Jevrejsko socijalističko radničko društvo "Poale Cion" i

Jevrejska čaršijska zanatlijsko-trgovačka omladina odgovorili isticanjem protivkandidatske liste, za čijeg su nosioca odredili uglednog industrijalca Avrama Levija Sadića. Odziv birača na izborima bio je veoma slab. Svega ih je glasalo 50%. Lista Avrama Levija Sadića dobila je jedva 1 mandat. Suparnička strana nije se pomirila s izborom u upravu Sefardske bogoštovne opštine ni tog jednog predstavnika opozicije. Zbog toga su rezultati izbora na zahtjev 50 "uglednih i viđenih opštinara", poništeni. Novi izbori raspisani su za 3. febbruar 1929. godine. Ovog puta društvo "Poale Cion" i Jevrejska čaršijska zanatlijsko-trgovačka omladina istupili su sa zajedničkom kandidatskom listom pod nazivom "Lista Jevreja srednjeg staleža i Jevrejskog kluba", čiji je nosilac bio Mordehaj R. Atijas. Na listi su se još nalazili kao kandidati Albert I. Alkalaj, Isak A. Papo, dr Moric Ozmo, Mihael Levi, dr Pepi Baruh, Izidor A. K. Altarac, dr Leon Perić i Salamon M. Papo. Interesantno je da od nosilaca liste nije dobijena saglasnost za kandidovanje. Nosilac suparničke kandidatske liste bio je Avram Majer Altarac. Na predizbornom skupu Jevreja od 30. januara 1929. godine dr Vita Kajon, do tada jedan od zapaženijih tumača poalecionističke ideologije, istupio je s tezom da u jevrejskoj zajednici ne postoje klasne suprotnosti i da destruktivni elementi iz ličnih pobuda raspiruju netrpeljivost među Jevrejima koji su međusobno "toliko povezani i sudbinom i društveno, i krvlju" da zajednički učestvuju i u dobru i u zlu svoga naroda. Svoje istupanje Kajon je završio konstatacijom daje zločin "u jednoj ovakvoj borbi staviti na kocku i temeljne interese naše vjeroispovijedne opštine čuvarice svega onoga što održava vjeru i jevrejstvo uopšte". Na izborima je lista Avrama Majera Altarca odnijela ubjedljivu pobjedu, čiji su kandidati pojedinačno dobili od 453 do 1183 glasa. Društvo "Poale Cion" i Jevrejska čaršijska zanatlijsko-trgovačka omladina pretrpjel su težak izborni poraz, čiji nijedan kandidat nije izabran za odbornika Sefardske bogoštovne opštine 24. Tako se prvi pokušaj "Poale Ciona" da se izbori za izmjenu socijalne strukture uprave Sefardske bogoštovne opštine završio potpunim neuspjehom. Iz tog događaja radnici su, pored drugog, mogli spoznati realnost da njihovo stupanje u spregu s građanskom klasom šteti opštoj stvari klasne borbe radništva i nije pravi put za ostvarenje bližih i krajnjih društvenih, ekonomskih i političkih interesa i ciljeva radničke klase.                                              ;

Društvena djelatnost društva "Poale Cion" obuhvatala je socijalno i kulturno-prosvjetno područje. Na tom planu postignuti su skromni rezultati usljed nedostatka novčanih sredstava. Poslije neuspjelih pregovora s Građanskim pokopnim društvom "Herva Kadiša" početkom 1924. za osnivanje posebne radničke pokopne sekcije, "Poale Cion" je osnovao samostalni pogrebni fond pod zvučnim nazivom Zajednica za uzajamno potpomaganje proletarijata. Sredstva Fonda činila je upisnina i mjesečna članarina u visini od 10 dinara po članu. Iz tih sredstava je raadničkim porodicama pružana novčana pomoć za sahranu umrlih članova. Pri društvu "Poale Cion" postojao je i Željezni fond, koji je u početku imao namjenu da pruža materijalnu pomoć svojim članovima koji bi iz političkih razloga došli pod udar represivnih mjera vlasti i da izgradi šegrtski dom. Kasnije je, na izvanrednoj društvenoj skupštini od 28. decembra 1924. godine, usvojen zaključak da se sredstva Fonda koriste isključivo za materijalno zbrinjavanje nezaposlenih članova. To je učinjeno iz političkih obzira kako društvo ne bi došlo u sukob sa zvaničnom vlasti. Oskudni prihodi Fonda od članarine i dobrovoljnih priloga nisu dozvoljavali da se iole značajnije utiče na poboljšanje materijalnog položaja socijalno ugroženih članova. O tome svjedoči podatak da je društvo 1925. godine raspolagalo sa svega 8.951 dinarom za te svrhe. Kako izvorna građa ne sadrži podatke na osnovu kojih bi se moglo suditi o postignutim rezultatima na polju kulturno-prosvjetne aktivnosti i u oblasti posredovanja za zaposlenje nezaposlenih radnika pretpostaviti je da "Poale Cion" u tom pogledu nije imao naročitog uspjeha. Preokupirano egzistencijalnim brigama članstvo je pokazivalo slabo interesovanje za sve oblike društvene aktivnosti. To se nije dalo popraviti brisanjem 1925. godine iz evidencije čitavih 360 od ukupno 560 članova 25. Malobrojnost i pasivnost članstva bila je zajednička svim radničkim političkim i sindikalnim organizacijama u Bosni i Hercegovini. Izuzetak čini 1919 - 1920. godina, kada je, pod uticajem revolucionarne situacije u svijetu i zemlji, radničkom klasom uveliko ovladalo revolucionarno raspoloženje i klasni radnički pokret doživio snažan polet. Iza toga nastupa dvodecenijski period hronične krize i punog rastrojstva radničkog pokreta kao posljedica vladavine nedemokratskog političkog sistema. Izraz novonastalog stanja bio je da se u Bosni i Hercegovini 1921 - 1933. g. broj sindikalno organizovanih radnika i činovnika kretao od 1865 do 5806, dok je legalna Mjesna organizacija Socijalističke partije Jugoslavije u Sarajevu 1921 - 1929. godine, mada najmasovnija u bosanskohercegovačkim granicama, ostala ograničena na jedva 100 - 200 članova 26. Po svemu sudeći društvo "Poale Cion" je ubrzo nakon zavođenja režima monarhodiktature 6. januara 1929. godine nasilno ugušeno poput ostalih političkih formacija i udruženja. Od tada o njemu više nema pomena u izvorima.

Jevrejsko socijalističko radničko društvo "Poale Cion" u Sarajevu, osnovano 19. oktobra 1919. godine kao član Svesvjetskog židovskog socijalističkog radničkog saveza "Poale Cion" sa sjedištem centrale u Hagu i integralni dio cionističkog pokreta, predstavljalo je pseudosocijalističku hibridnu organizaciju s elementima svojstvenim političkim, sindikalnim i humanitarnim udruženjima. Po programskom usmjerenju, oblikovanom pod uplivom sadržaja građanske ideologije i politike, pripadalo je radničkoj desnici socijalpatriotskog obličja. Svojim deklarisanjem za evolutivni preobražaj kapitalizma u socijalizam, ispovijedanjem, u ime interesa opštedruštvenog progresa i prosperiteta, ideja o klasnom miru, saradnji i solidarnosti i političkoj monolitnosti Jevreja, stvaranju suverene jevrejske države u Palestini i odgoju socijalističke i nacionalne svijesti radnika i zastupanjem neodržive teze da su jevrejskoj nacionalnoj zajednici nepoznate klasne suprotnosti i konfrontacije, stvorilo je podlogu i utrlo put za kolaboraciju u političkim akcijama s jevrejskom građanskom klasom, prema kojoj je samo povremeno i rijetko dolazilo u opoziciju. Suprotno tome, s klasnim radničkim pokretom izostao je svaki oblik saradnje. Izložena poalecionistička programska stajališta odredila je i uslovila specifična društvena situacija Jevreja, koji su, sticajem nepovoljnih istorijskih okolnosti, ostali bez vlastite domovine, prinuđeni da žive rasijani u tuđini kao izrazita nacionalna manjina i konstantno izloženi odnarođavanju i u najnovije doba antisemitskim genocidnim prijetnjama i realnoj opasnosti da na evropskom kontinentu budu duhovno i biološki uništeni. S druge strane, za daleko najveći dio jevrejskih radnika, kao uostalom i drugih, tipični su nizak nivo klasne svijesti i preovladavanje vjerskih i nacionalnih osjećanja nad osjećanjem klasne pripadnosti, solidarnosti i proleterskog internacionalizma kako ga je definisala socijalistička teorija. Sljedstveno tome iz radničke sredine su se masovno regrutovale pristalice građanske ideologije i politike. Drugčije nije moglo ni biti u ambijentu niskog stepena razvitka proizvodnih snaga, atomiziranosti privrednog života i jako izražene podvojenosti, suprotnosti i konfrontacije stanovništva u jugoslovenskim razmjerama na konfesionalnoj i nacionalnoj osnovi. Međutim, dogmatskom i demagoškom propagandom jevrejske vjerske organizacije, građanske klase i poalecionista da su jevrejskoj nacionalnoj zajednici nepoznate klasne suprotnosti nije se dala prikriti univerzalna pojava klasne, socijalne, ideološke i političke dezintegrisanosti nacionalnog bića Jevreja. Nesumnjivo najveći politički uspjeh društva "Poale Cion" bio je dobijanje, u zajednici s malograđanskom Jevrejskom čaršijskom zanatlijsko-trgovačkom omladinom, dva odbornička mandata na opštinskim izborima od 28. oktobra 1928. godine. Što na polju kulturno-prosvjetnog djelovanja i socijalne zaštite bolesnih članova nije postiglo iole znatniji uspjeh razlog je oskudnost finansijskih sredstava, koja su obezbjeđivana od obaveznih minimalnih članskih prinosa i nerodovnih i simboličnih dobrovoljnih priloga. Djelujući isključivo u jevrejskim nacionalnim okvirima poalecionistička organizacija je ostala zatvorena za pripadnike drugih naroda.

Po tome se razlikovala ne samo od klasnih radničkih organizacija već i od sebi politički srodne socijalpatriotske grupacije "zvonaši" u Bosni i Hercegovini kod koje je pravo članstva bilo ograničeno na pripadnike Srba, Hrvata i Slovenaca, u kojemu ubrajani i Makedonci i Muslimani. Socijalnu osnovu društva činilo je radništvo, mada je imalo članova i pristalica i iz redova trgovačkog, zanatlijskog i činovničkog staleža i inteligencije. Kao ni ostale radničke političke i nepolitičke organizacije nije se odlikovalo masovnošću članstva. Početkom 1925. godine brojalo je 560 članova, od kojih je iste godine otpalo čitavih 360 zbog pasivnosti i neplaćanja članarine. Kako se poslije 3. febbruara 1929. godine više ne spominje u izvorima realno je pretpostaviti da je, poput ostalih političkih formacija i udruženja u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca, nasilno ugušeno ubrzo nakon zavođenja režima monarhodiktature 6. januara 1929. godine.

Bilješke u tekstu
1 Politička enciklopedija, Beoograd, 1975, str. 110 i 111; Mala enciklopedija Prosveta, 2, Beograd, 1959, str. 977.
2 Mala enciklopedija Prosveta, 1, Beograd, 1959, str. 508 i 509.
3  Narodna židovska svijest, Kulturno-prosvjetni tjednik, Sarajevo, godina 1 I, broj 25-26 od 29. elul 5684-28. septembra 1924, str. 2 i 3. Prof. ing. Oskar Grof, Dvadeset godina cionizma u Bosni; Jevrejski život, Sedmični list za kulturno-politička i privredna pitanja, Sarajevo, godina I, broj 1 od 22. veadar 5684-28. marta 1924, str. 7 i 8. Naše stanovište; Jevrejski glas, Sarajevo, godina II, broj 1 (305) od 18. thebet 5694-5. januara 1934, str. 4. Glavna skupština MCO u Sarajevu.
4 Arhiv Bosne i Hercegovine (AB i H), Fond Veliki župan sarajevske oblasti (VŽSO), Pov. br. 615/1925. Izvještaj Policijske direkcije za Bosnu i Hercegovinu od 10. marta 1925. godine velikom županu sarajevske oblasti.
5 Pravda, Glasilo Jugoslavenske muslimanske organizacije, Sarajevo, broj 24 od 12. februara 1925. Sarajevski Jevreji i Muslimani.
6  A B i H, Fond VŽSO, Pov. br. 615/1925. Izvještaj velikog župana sarajevske oblasti od 16. febbruara 1925. godine Bož. Ž. Maksimoviću, ministru unutrašnjih djela Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, Beograd.
7  A B i H, Fond VŽSO, Pov. br. 615/1925. Izvještaj velikog župana sarajevske oblasti od 16. feb. ili. marta 1925.g. Bož. Ž. Maksimoviću, ministru unutrašnjih djela Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, Beograd; Ibidem, Izvještaj Sreske ispostave u Varešu od 5. marta 1925. g. velikom županu sarajevske oblasti, Sarajevo.
8  A B i H, Fond VŽSO, Pov. br. 615/1925. Izvještaj Sreske ispostave u Varešu od 5. marta 1925. g. velikom županu sarajevske oblasti, Sarajevo; Ibidem, Izvještaj velikog župana sarajevske oblasti od 11. marta 1925. g. Bož. Ž. Maksimoviću, ministru unutrašnjih djela Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, Beograd.
9  A B i H, Fond VŽSO, Pov. br. 615/1925. Izvještaj Sreske ispostave u Varešu od 5. marta 1925. g. velikom županu sarajevske oblasti, Sarajevo; Ibidem, Izvještaj Policijske direkcije za Bosnu i Hercegovinu od 10. marta 1925. g. velikom županu sarajevske oblasti; Ibidem, Izvještaj velikog župana sarajevske oblasti od 11. marta 1925. g. Bož. Ž. Maksimoviću, ministru unutrašnjih djela Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, Beograd.
10 A B i H, Fond, VŽSO, Pov. br. 615/1925. Izvještaj Policijske direkcije za Bosnu i Hercegovinu od 10. marta 1925. g. velikom županu sarajevske oblasti.
11  A B i H, Fond VŽSO, Pov. br. 615/1925. Izvještaj velikog župana sarajevske oblasti od 16. februara 1925. g. Bož.Ž. Maksimoviću, ministru unutrašnjih djela Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, Beograd; Ibidem, Izvještaj Policijske direkcije za Bosnu i Hercegovinu od 10. i 11. marta 1925. g. velikom županu sarajevske oblasti od 15. aprila 1925. g. Policijskoj direkciji za Bosnu i Hercegovinu i područnim sreskim poglavarima i sreskim ispostavama.
12  A B i H, Fond VŽSO, Pov. br. 615/1925. Naređenje velikog župana « sarajevske oblasti od 12. i 18. februara 1925. g. Državnom odvjetništvu u Sarajevu; Ibidem, Izvještaj velikog župana sarajevske oblasti od 16. februara ili. marta 1925. g. Bož. Ž. Maksimoviću, ministru unutrašnjih djela Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, Beograd.
13  A B i H, Fond VŽSO, Pov. br. 615/1925. Naređenje velikog župana sarajevske oblasti od 15. aprila 1925. g. Policijskoj direkciji za Bosnu i Hercegovinu i područnim sreskim poglavarima i sreskim ispostavama.
14 A B i H, Fond Kraljevska banska uprava Drinske banovine (KBUDB), Pov. DZ. br. 612/1938. Izvještaj Uprave policije u Sarajevu od 12. februara 1938. g. Kraljevskoj banskoj upravi Drinske banovine, Sarajevo.
15  A B i H, Fond GFM, 568/Pr. BH 1917; Židovska svijest, Židovski kulturno-politički tjednik, Sarajevo, godina I, broj 4 od 18. kisleva 5679-28. novembra 1918, str. 2 i 3. Haim Henning, Židovski proletarijat i cionizam; Ibidem, godina I, broj 18 od 28. adara 5679-28. februara 1919, str. 8. Predavanje u "Poale Cionu".
16 Glas slobode, Sarajevo, broj 187 od 25. okt. 1919, str. 2. Komunista Židov, Zavaravanje radnika Židova; Ibidem, broj 194 od 4. nov. 1919, str. 3. Židovi i socijalizam; Židovska svijest, godina I, broj 39 od 29. emul 5679-24. septembra 1919, str. 1. Poalecionistički pokret u Sarajevu; Ibidem, godina II, broj 43 od 30. tišri 5680-24. oktobra 1919, str. 3. Glavna skupština društva "Poale Cion".
17  Glas slobode, broj 194 od 4. novembra 1919, str. 3. Židovi i socijalizam; Židovska svijest, godina I, broj 19 od 5. veadara 5679-7'. marta 1919, str. 4. "Poale Cion" u Sarajevu; Ibidem, broj 39 od 29. emul 5679-24. septembra 1919, str. 1. Poalecionistički pokret u Sarajevu; Ibidem, godina II, broj 48 od 28. marhešvan 5680-21. novembra 1919, str. 2. "Poale Cion" u Sarajevu; Ibidem, broj 68 od 20. nišana 5680-8. aprila 1920, str. 2.  III redovna glavna skupština "Poale Ciona"; Ibidem, broj 69 od 28. nišana 5680-16. aprila 1920, str. 3. A. K., O programu budućeg rada "Poale Ciona".
1X Glas slobode, broj 187 od 25. oktobra 1919, str. 2. Komunista Židov, Zavaravanje radnika Židova; Ibidem, broj 194 od 4. novembra 1919, str. 3. Židovi i socijalizam; Ibidem, broj 65 od 26. marta 1920, str. 2; Židovska svijest, godina II, broj 48 od 28. marhešvan 5680-21. novembra 1919, str. 2. "Poale Cion" u Sarajevu; Ibidem, broj 68 od 20. nišana 5680-8. aprila 1920, str. 2. III redovna glavna skupština "Poale Ciona"; Ibidem, godina II, broj 69 od 28. nišana 5680-16. aprila 1920, str. 3. A. K., O programu budućeg rada "Poale Ciona".
ly Židovska svijest, godina II, broj 56 od 25. teveta 5680-16. januara 1920, str. 1. Klasno pitanje pri izborima za sarajevsku gradsku opštinu; Glas slobode, broj 65 od 26. marta 1920, str. 2. Sa konferencije društva "Poale Cion".
20  ABiH, Fond VŽSO. Pov. br. 1946/1928. Izvještaj Policijske direkcije za Bosnu i Hercegovinu od 19. oktobra 1928. godine velikom županu .; sarajevske oblasti, Sarajevo; Ibidem, Pov. broj 2027/1928. Izvještaj Policijske direkcije za Bosnu i Hercegovinu od 26. oktobra 1928. godine velikom županu sarajevske oblasti, Sarajevo; Glas slobode, broj 45 od 8. novembra 1928, str. 3. Držanje Jevreja.
21  ABiH, Fond VŽSO, Pov. br. 154 i 219/1924. Izvještaj Policiske direkcije za BiH od 22. i 29. januara 1924. godine velikom županu sarajevske oblasti, Sarajevo; Jevrejskiživot, godina I, broj 1 od 22. veadar 5684-28. marta 1924, str. 7 i 8. Naše stanovište; Ibidem, godina I, broj 4 od 14. nišan 5684-18. aprila 1924. str. 4. Zadnja skupština Židovskog nacionalnog društva.
22 ABiH, Fond VŽSO, Pov. br. 219/1924. Izvještaj Policijske direkcije za Bosnu i Hercegovinu od 29. januara 1924. velikom županu sarajevske oblasti, Sarajevo; Židovska svijest, godina VI, broj 257 od 30. ševata 5684-5. februara 1924, str. 1. i 2. Skupština "Poale Ciona" u Mostar bašči; Ibidem, godina VI, broj 257 od 30. ševata 5684-5. februara 1924, str. 2 i 3. Ko vodi politiku Jevreja. Zanimljiv zbor "Poale Ciona" u Mostar bašči.
23 Židovska svijest, godina I, broj 3 od 11. kisleva 5679-15. novembra 1918, ^ str. 1. Jednaka prava, zajedničke dužnosti.
24  Jevrejski glas, godina I, broj 1 (51) od 22. tebeht 5689-4. januara 1929, str. 3. Izbori za Sefardsku opštinu u Sarajevu; Ibidem, broj 5 (55) od 21. ševat 5689-1. februara 1929, str. 1 i 2. Izbori za Sefardsku opštinu.
25 Židovska svijest godina II, broj 68 od 20. nišana 5680-8. aprila 1920, str. 2. III redovna glavna skupština "Poale Ciona"; Ibidem, godina III, broj 121 od 21. nišana 5681-29. aprila 1921, str. 4. Glavna skupština "Poale Ciona"; Jevrejski život, godina I, broj 7 od 5. ijar 5684-9. maja 1924, str. 6. Glavna skupština Jevrejske radničke socijalističke organizacije "Poale Cion"; Ibidem, godina II, broj 41 od 7. tebeht 5685-4. januara 1925, str. 4. Izvanredna glavna skupština "Poale Ciona"; Ibidem, godina III, broj 91 od 29. tebeth 5686-15. januara 1926, str. 4. Pogrebni fond "Poale Ciona"; Ibidem, godina III, broj 106 od 5. šivan 5686-18. maja 1926, str. 6. Glavna skupština "Poale Ciona"; Jevrejski glas, godina I, broj 2 od 27. teveta 5688-20. januara 1928, str. 7. Redovna glavna skupština Jevrejske radničke socijalističke organizacije "Poale Cion".
26 Dr Budimir Miličić, Radnička klasa Sarajeva 1919 -1941 godine, Sarajevo, 1985, str. 223-225 i 415.

Budimir MILIČIĆ

THE JEWISH SOCIALIST WORKERS' SOCIETY "POALE CION" IN SARAJEVO 1919-1929
The Jewish Socialist Workers' Society "Poale Cion", organized in Sarajevo on October 19, 1919, represented a pseudosocialist hybrid organization with the elements typical for political, trade union and humanitarian associations. According to its programme, it belonged to the workers' political right of a social patriotic type. They declaratively accepted the evolutive change of capitalism into socialism, promoted the idea about the class peace, solidarity and political monolithism of the Jews, and the organization of a Jewish state in Palestine. They also wanted to improve the socialist and national consciousness of workers by promoting an unacceptable thesis that class opposities are unknown to the Jewish national community, and angaged themselves in the area of the social protection of its unemployed and ill members. In that way the Society made a base for a collaboration with the Jewish bourgeois classes in their political actions. Such poilesocialistic programme standpoints were determined by the specific social situation of the Jews as a nation without their own homeland, exposed to antisemitic genocide threats to be exterminated in Europe. On the other hand, for a great majority of Jewish workers as, after all, the others, was typical a prevailing of their class belonging and solidarity over religious and national feelings. Acting excusively within the Jewish national framework, that poilesocialist organization stayed closed for the membres of other nations. Their social base was the working class. The same as other political and trade - union organization, it was not characterized by a great number of membres. It seems that soon, after February 3, 1929 its activity was forbidden as happened to other political parties and associations. Since then, it has not appeared in archieve documents.

Dr. Budimir Miličić
JEVREJSKO SOCIJALISTIČKO RADNIČKO DRUŠTVO POALE CION U SARAJEVU 1919-1929 GODINE 
(THE JEWISH SOCIALIST WORKERS SOCIETY “POALE CION” IN SARAJEVO 1919 – 1929)
Sefarad str. 145-171

---