Dolazak Jevreja u Sarajevo

Prvi pisani dokument koji govori o Jevrejima u Sarajevu je dokument u sidžilu sarajevskog suda iz 1557. g. Tu je zabilježeno da je iza smrti nekog pisara - katiba Jusufa ostalo duga u iznosu od 1.852 akče. Taj novac pokojnik je bio dužan bojadžiji Hasanu i jednom Jevreju. Ovaj podatak upućuje na činjenicu da se pomenuti Jevrej bavio najvjerovatnije bankarskim poslovima, te da je davao novac u zajam. 

I u drugom sačuvanom sarajevskom sidžilu iz XVI stoljeća, tačnije u onom iz 1565. g. spominju se Jevreji kao trgovci čohom i sahtijanom.

Prvi Jevreji u Sarajevu bili su nastanjeni u Sagrakči Hadži Mahmudovoj mahali, u narodu poznatijoj pod imenom Ulomljenica, a koja je obuhvatala dio Sagrdija, Ulomljenicu i dio današnje Toromanove ulice.

Krajem XVI stoljeća veliki vezir Sijavuš - paša, sagradio je veliki han tzv. Sijavus - pašinu dairu, koju su Jevreji nazivali Kortiž, a ostali građani Velika avlija. Ovaj objekat podignut je kao evladijet vakuf, vezan za Sijavus - pašine zadužbine i njegovo potomstvo u Istanbulu i poklonio Jevrejima da tu stanuju. Ova nastanba bila je locirana u blizini sarajevske čaršije, a uz nju je nešto kasnije sagrađen i staru jevrejski hram. Taj prvi sakralni objekat sarajevskih Jevreja Sefarda nazvan je još i "II Kal Grandi". Po svojoj koncepciji ovaj hram podsjeća na hramove daleke Španije. Prvi poznati sarajevski rabin bio je Samuel Baruh porijeklom iz Soluna, grada u kojem je živio veliki broj Jevreja.

Sijavuš - pašin han, mada u početku mjesto najveće koncentracije Jevreja, nije nikada poprimio oblike klasičnog getta kao što je bilo slučajeva na zapadu. Vrata "Velike avlije" nisu se nikada zaključavala, a jevrejski trgovci imali su svoje dućane u sarajevskoj čaršiji i bili članovi pojedinih esnafa. Sijavuš - pašini biografi zabilježili su da je on bio porijeklom iz naših krajeva, jedno vrijeme rumelijski beglerbeg a potom veliki vezir. Umro je u Carigradu 1602. g. Ova jevrejska nastanba, kao i mnoge građevine u Sarajevu često je stradala u požarima, a potpuno je izgorila 8. augusta 1879. g. u velikom požaru koji je zahvatio sarajevsku čaršiju i njenu okolinu. Prema savremenicima, pred njen nestanak ova zgrada imala je 46 soba. Inače to je bio prvi primjer kolektivnog stanovanja u Sarajevu.

Doselvši se na ove prostore, Jevreji su se uklapali u već ranije, utvrđen sistem trgovine. U njega su unosili sobom donesena materijalna sredstva i, osobito, svoje sposobnosti. Njihova uloga bila je posebno značajna u spoljnoj trgovini, zbog toga što su Jevreji bili povezani sa drugim jevrejskim naseobinama i pojedincima širom Osmanskog Carstva, a i izvan njega. Jevreji su najviše svojih poslova obavljali preko Dubrovnika, a od kraja XVI stoljeća kada je otvorena splitska skela, većina sarajevskih trgovaca kako muslimana tako i Jevreja, orijentisala se na trgovinu sa Venecijom i drugim 
Italijanskim gradovima preko Splita.

Dolaskom na Balkan, Jevreji su znatno doprinijeli razvoju privredne djelatnosti, posebno u novom načinu organizovanja poslova, uvodeći nove forme i metode kapitalističke privrede. U XVI stoljeću Sarajevo je jak privredni i trgovački centar, najznačajniji u Bosni i jedan od najvećih na Balkanu. Karavane natovarene raznovrsnom robom pristizale su u ovaj grad i sa istoka i sa zapada, da bi zadovoljile potrebe šarolikog sastava gradskog stanovništva. Pored domaćih trgovaca, zatim Dubrovčana, Mlečana, Firentinaca i drugih, Jevreji počinju igrati sve značajniju ulogu u trgovini ovog grada, posebno spoljnjoj.

I Mlečani i Dubrovčani bili su zainteresirani da na svoju stranu privuku jevrejske trgovce. Sarajevski Jevreji su poslije otvaranja splitske skele znatno više poslova obavljali preko ove luke, nego preko Dubrovnika kao ranije. Sačuvana je jedna pretstavka sarajevskih trgovaca iz 1607. g. koji su bili zainteresirani za trgovinu preko Splita, koji su potpisali 21 muslimanski i 18 jevrejskih trgovaca.

Među trgovcima Jevrejima nastanjenim u Sarajevu u XVI stoljeću, spominje se Mojsije Kuzino, Haim Menahem i Josip Lukelo. Trgovačke poslove između Sarajeva i Ankone vodili su dubrovački Jevreji Salamon Oef kao i David i Josip Koen, te Davidov sin Aron i njihovo trgovačko društvo.

Pravni i društveni položaj Jevreja u Sarajevu nije se razlikovao od položaja Jevreja nastanjenih po drugim gradovima Osmanskog Carstva. Svoje porodične, bračne, nasljedne i druge imovinsko - pravne poslove Jevreji su rješavali pred svojim vjerskim starješinom, dok su u agrarno - pravnim stvarima odgovarali isključivo pred kadijom.

Osmanski izvori pokazuju da su Jevreji od svog dolaska u Bosnu mogli slobodno da vrše svoje vjerske obrede.

U nekoliko sarajevskih hamama (Gazi Husrev - begov, Firuz - begov, Isa - begov), postojali su bazeni za obavljanje teville, ritualnog pranja. U ove bazene koji su se nalazili u zasebnim prostorijama nije mogao niko ulaziti osim Jevreja. Bazen za tevillu u ženskom odjeljenju Gazi Husrev -begovog hamama postojao je do 1939. godine.

Kao nemuslimani, Jevreji su bili dužni da plaćaju glavarinu, džizju -harač i ispendžu za nevršenje vojne službe i imovinsku sigurnost. U XVI stoljeću Jevreji su na ime džizje plaćali 25 akči godišnje, dok je u XVII stoljeću taj iznos povećan na 35 akči. Oni koji su ubirali džizju bili su dužni da u posebne deftere unose, pored imena, imena oca, mjesta stanovanja (mahala) i lični opis onog koji plača džizju. Krajem XVII stoljeća propisano je da se u čitavom Osmanskom Carstvu džizja uzima prema imovnom stanju na tri klase. Za periferne vilajete bilo je određeno da se plaća po najnižoj stopi, što se odnosilo i na Bosnu.

Jedan takav defter iz 1690. g. pronašla sam u Arhivu Predsjedništva vlade u Istanbulu u kome su upisana i 52 nosioca domaćinstava, Jevreja koji su plaćali džizju. Ovaj dokument interesantan je ne samo zbog popisa Jevreja u Sarajevu s kraja XVII stoljeća, nego i zbog toga što donosi njihov lični opis.

Kako su Jevreji živjeli uglavnom u gradovima, oni su kao i ostalo gradsko stanovništvo bili oslobođeni izvjesnih nameta obzirom da su se bavili zanatstvom i trgovinom.

Godine 1604. u Sarajevu su upisane tri kuće Jevreja koji su bili u povlaštenom položaju - Cema'at - i Yehudiyan der nefs - i Saray.

Prolazeći kroz Sarajevo 1659. g. poznati putopisac Evlija Čelebija zabilježio je da Jevreji stanuju u dvije mahale u Sarajevu.

Krajem XVII stoljeća u Sarajevu je bilo preko 50 jevrejskih domaćinstava.

U prvoj polovini XIX stoljeća u Sarajevu su zabilježene 182 jevrejske porodice nastanjene u nekoliko sarajevskih mahala: Ferhadiji, Gazi Husrev - begovoj, Jagdži - zade mahali (Niže banje), Havadže Kemaludinovoj, Pehlivan Oručovoj, Buzadži Hadži Hasanovoj. Ovi podaci sadržani su u jednom značajnom dokumentu, u kefilemi - to je knjiga međusobnog jamčenja muškog stanovništva Sarajeva iznad 18 godina koju je izradio Sarajlija Mehmed Mestvica 1841 - 42 g.15 Ovaj dokument pored podataka o broju i mjestu stanovanja sarajevskih Jevreja daje zanimljive podatke i o porodicama, zanimanjima njihovih članova, imovnom stanju i drugo.

Društveni i kulturni život Jevreja bazirao se na tekovinama donijetim iz Spanije. Oni su dugo čuvali svoje pjesme romanse u njihovom izvornom obliku kao dio folklornog blaga i kulturne baštine.

Poslije austro - ugarske okupacije u Sarajevo su se doselili i aškenaski Jevreji, i već 1879. g. zaključili da osnuju svoju opštinu i sagrade hram.

Kroz ovih 500 godina Jevreji su dali značajan doprinos razvoju Sarajeva. Oni su se od svog dolaska na ove prostore potpuno uklopili u život ovog kosmopolitskog grada.

Dr.Behija Zlatar
DOLAZAK JEVREJA U SARAJEVO 
(ARRIVAL OF JEWS TO SARAJEVO)
"Sefarad 92"

---