Likovna ipmresija sarajevskom Hagadom

Iluminirani hebrejski kodeks poznat kao sarajevska Hagada, prema novijim saznanjima nastao je u Saragosi 1350. godine, u redakciji Rav Moše Kohena - a ne, kako se do sada mislilo i pisalo, u Barceloni krajem XIV stoljeća. Rađen je na pergameni: 220 x 160 mm, ff. 84, pismo hebrejsko, od ovog pravila odstupa minijatura "Mojsije donosi zakon sa Sinajske gore", rađena na f.30, "Hebrejska obitelj u svečanom, simboličnom objedu Pashi" na f. 65 v. Na svki način dosadašnji i noviji rezultati istraživanja upućuju na to da je sarajevska Hagada - po bogatstvu minijatura, ilustracija, inicijala, margina, zastavica, biljne, fitomorfne, zoomorfne ornamentike sa ljudskim likovima koji se unutar okvira bore za ravnopravnost sa ovom dekoracijom, na razini vrhunskih djela evropske provinijencije (Heinrich Aurhaym ili radionicama bliskim onima majstora Hoonorea ili Jeana Pucellea ). Ovaj hebrejski kodeks može da ukaže i na osobenu liniju razvoja iluminacije u srednjem vijeku jer vijerno prati opšti tok razvoja likovne umjetnosti, zapravo u pojedinim iluminacijama i rezimira osnovne etape rasta srednjovjekovne.

Romanska je brižljiva simetrija okvira minijatura u Hagadi, dok je u duhu Vilarda de Honnecourta naš slikar minijatura crtanje i bojenje s prirode radio ne samo za popunjavanje jednog apstraktnog okvira već je pojedinostima, zasnovanim na neposrednom posmatranju, stvarao atmosferu, kako bi dočarao što uvjeljivije i realnije ambijent u kojem se radnja zbiva. Religijske obrede i biblijske priče slikar Hagade postavlja ispred zavjese i uske rampe te jedinstvene, magične scene koja odgovara i prividnoj redukciji prostora, a što se može porediti sa predstavama i iluminacijama liturgijske drame kojom je u XII i XIII vijeku i na prelazu iz romanike u gotiku , crkva suprotstavljala duhovnu scenu svjetovnoj. Hristovo ovaploćenje u žrtvu bilo je neka vrsta objašnjenja središnjeg dijela obreda i njegovo vizuelno prikazivanje i figuralno opredmečenje, što se može, po dramskom značenju "činite to meni na spomen" porediti, u određenom smislu, sa dramatičnom predstavom sukoba između Mojsija i faraona. Starozavjetne priče i aktuelni događaji se prepliću a živa imaginacija prati i ilustruje čuda u raju i ovozemaljsku idilu dok elegantne i vitke figure u odjeći onovremenih španskih monahinja (Miriam, te scene sa sahrane i igre) bude slike tog vremena, gdje okvir ne gospodari kompozicijom. Figure kao da su izvučene u prostor, izdužene i u ritmu odmerenih pokreta, pa se čini da je slikar bio u dosluhu sa dostignućima elegantnog stila koji su stvorili kipari na kraljevskom dvoru u Francuskoj. Tu više nema izražajne snage romaničkih minijaturista koji su putem svih raspoloživih tehničkih sredstava (uznemirene fakture, deformacija, konturne linije i si.) naglašavali unutrašnju ekspresiju.

U Hagadi je širok raspon zahvata u izabranu materiju i događaji se odvijaju u kontinuitetu od katastrofe do idile i slikar figuralni ritam postiže bez ikonoklastičnih predrasuda u okvirima skromne palete koja varira od prigušenih tamno-crvenih, cinober, azurno-plavih (kojom ostvaruje i beskrajnu iluziju potopa i spasa) tamno-zelenih, žutih vermilion, crvenih i zlatnih nijansi. Tako se u njegovim iluminacijama odražava ta muzikalna tišina kada nosilac emocija nije riječ, već "muzika", skladnost boja čiji je ona podtekst, tišinu koja govori. Gotski je i raster crnih kvadrata na plavoj ili crvenoj pozadini što asocira na vitraž i olovne trake. Uočljiva je naglašenost dvodimenzionalne figuralne predstave koja se diferencira od ovog rastera i pozadine od koje se "oslobađa" blagim i prefinjenim modelovanjem. Ta iluzija prostora i želja da se prostor probudi naglašavanjem pozadine i izvlačenjem prvog plana očita je i u porodičnoj kompoziciji sa crnkinjom u uglu. Svečana atmosfera kao uspomena na spasenje iz Misira sa ritualnim jelima kao simboličnim elementima odstupa od čitavog ciklusa iluminacija perspektivnom sugestijom, sukobima idealizma i realizma, karakternom diferencijacijom portretiranih osoba i naglašenom geometrijskom šemom: krug za lice (tačka između očiju je centar). Slobodna interpretacija detalja, puna materijalizacija tkanine tako da materija po svojoj specifičnoj težini ležerno pada dole, laički elementi na stolu, te realije i karakterni portret služavke izdvajaju ovu scenu od ostalih prizora. Lik služavke se odvaja i od svečane atmosfere ukućana, ne samo izvlačenjem u prednji plan, inkarnatom slobodnijim tretmanom samog lika, već i izrazom lica poluzaplašenim i iznenađenim svečanom atmosferom. U ovoj sceni kao daje došlo do uzajamnog oplođavanja romaniških i gotičkih elemenata tako da je slikar ostvario neku novu vrstu slikanog prostora i atmosfere.

Druga maestralna scena je davanje zakona, kada Mojsije triumfuje u jedinstvenoj ekstazi nebeske i zemaljske personifikacije. Ovim događajem, pričom i legendom kao da je bio ponesen i do srži vlastitog bića prožet i sam slikar te tako stvara jedinstvenu piramidalnu kompoziciju kojoj nije potreban okvir ni arhitektura za uobličavanje prostora. Vertikalni pokret u dubinu izražen je figurama i nalijeganjem planova, stepenovanjem masa koje u zanosu prate čudo na nebesima. Ikonografija je odstupila i umjesto vizantiske mandorle, Mojsije u plamenim jezicima i oblaku, u svečanom orantu i naglašenoj vertikali sa plastično izobraženim zakonom koji je opervažen tamnom konturnom linijom koja izdvaja i kondezuje formu. U crno - bijelim kontrastima na kvadratnom geometrskom rasteru figura

Mojsija je tako upućena u neke simbolične tokove i kozmičke relacije. Ovdje se slikarstvo minijatura Hagade ovaplotilo u neko čudo, u slobodu kompozicije, prostorne i izražajne interpretacije kojoj je mogući pandan događanja u Sijenskoj školi. Ovi "pjevajući psalmi" mogu se naslutiti još samo u sceni Josifovog pogreba gdje je kompozicija svečano usklađena s emocionalnom sadržinom teme, a tmurnost prizora budi naše saosjećanje još prije nego smo shvatili specifično značenje samog događaja. Povorka sa kovčegom, plastično oblikovanim i naglašenim u prostoru na ažurno - plavom rasteru kreće se u svečanom ritmu i indentičnom osjećaju i sleđenom jadu ožalošćenih, obučenih u duge, tamno - crvene, plave i zelene ogrtače sa kapom i kapuljačom što daje čitavom prizoru takvu unutarnju povezanost kakvu teško da smo igdje do sada u iluminiranim rukopisima sreli.

Umjetnost nepoznatog iluminatora sarajevske Hagade puna je iznenađenja i obrata, orginalnih riješenja i smjelih prodora u izabranu materiju daje njene izvore mnogo teže pratiti nego, recimo, izvore iluminatora Psaltira Luja Svetog ili mjesečne radove braće od Limburga. Tako je i priča o Josifu i njegovoj blistavoj karijeri tretirana daleko slobodnije i tu stvaralačka moć, mašta i vizija umjetnika naprosto nemaju granica i nemaju premca u romansko -gotskoj tradicij iluminiranih rukpoisa. Tu je sukob idealizma i realizma došao do punog izraza u seriji iluminacija kada je optužen Venjamin da je ukrao Josifov pehar i kada braća cijepaju odjeću izražavajući iznenađenje i dokazujući Venjaminovu nevinost. Taj "blok" braće svojim realizmom, ekspresijom i unutarnjom povezanošću sudbina dokaz je više da se u ovu umjetnost minijatura sarajevske Hagade umiješala stvarnost i da ona egzistira paralelno kao i izmišljeni, maštoviti svijet ostvaren nekom nadzemaljskom likovnom igrom. Možda će mnogo vijekova kasnije ruski realista Rjepin za svoju čuvenu kompoziciju "Burlaci na Volgi" ili Rođen u "Građanima Kalea" naći inspiraciju baš u ovoj sceni i u ovakvoj povezanosti sudbina. Što više posmatramo ovu kompoziciju, više se čudimo njenoj čvrstini i jasnoći, jedinstvenom likovnom i idejnom naboju, jezgrovitoj jasnoći i dramatičnom odrazu uhvaćenom u trenutku kao što je to ostvarila nekad davno u osvit zore civilacije, tzv. "Umjetnost života".

Mitska svijest i svijet snova ispoljava se u oniričkoj pošasti i katastrofi zbog učinjene nepravde koja je snažno došla do izraza u ciklusu hibridnih čudovišta i deformisanih gmizavaca tako da se u tom zoomorfnom svijetu mogu, iz daleka, razaznati neke vrste (žabe, leptiri, pauci, ovce, krave itd.), dok su deformisani krilati zmajevi, lavovi i čitava zoo enciklopedija plod mašte. Sve ovo je jedinstvena priča plastično dočarana van konteksta geometrijske sheme i uobičajenog obrasca po kojem je moguće stilsko i estetsko odredište. Taj ritam oblika života i smrti osigurava stalnost umjetničke vizije koja se provlači, ne samo kroz čitavu priču o Josifu, kao duhovna nit, kao euritmija i red bez proračuna, bez formule, već i u onim iluminacijama gdje je nužna čvrsta armatura kompozicije i poštovanje reda stvari i tradicije kao što je slučaj u izuzetnoj i po likovnoj impresiji jedinstvenoj minijaturi spaljenog grešnog grada Sodome, ognjem i sumporom ( gdje mašta umjetnika prevazilazi sva moguća očekivanja i Lotova žena se pretvara u visoki stub soli, reklo bi se, pred našim očima ) sa zadivljujućom efektnošću suprostavljanja kolorističkih odnosa i snažno ispolljenih sukoba svijetlih i tamnih partija. Arhitektura je skoro stvarna a stepenovanje arhitektonskih volumena i pune materijalizacije istih izvedeno je bezprekorno. Crvena kiša ili plamene buktinje naslikane su maestralno i sa minimumom izražajnih sredstava. Ta plastična realnost kao daje logična posljedica evolucije jer proizilazi iz uobičajenog redosljeda od početka stvaranja svijeta kojeg umjetnik prestavlja u duhu dualitičke filozofije -svijetlo i tama, vatra - voda, a tretira apstrktno i skoro inprsionstički. Utisak je potpun i to je, reklo bi se onaj živi, zvučni ton kojem teži i moderna umjetnost, kao za povratkom u tu prautrobu, ka vraćanju u zatvoreni krug između zvučnih duga i beskrajne tišine.

Dr. Muhamed Karamehmedović
LIKOVNA IMPRESIJA SARAJEVSKOM HAGGADOM 
(ARTISTIC IMPRESSION PRODUCED BY THE SARAJEVO HAGGADAH)
Sefarad 91 str. 279-284

---